اصناف و بازارهای اصفهان در دوره سلجوقیان

شبکه بازارهای اصفهان، در جریان محاصره شهر به دست قوای سلجوقی، دچار خسارات بسیار شد. با تصرف اصفهان و انتصاب خواجه عمید به حکومت این شهر و به مدد اتخاذ برخی تدابیر اقتصادی و مالی، بازارها حیاتی دوباره یافتند؛ چنانکه در اندک زمانی شبکه‌ای گسترده از بازارهایی که هر کدام متعلق به صنف خاصی بود، در اطراف مسجد جامع اصفهان ساماندهی شد و شروع به کار کرد. ناصرخسرو که در این دوره از اصفهان دیدار کرده، از بازارهای بسیار، با دربندها و دروازه‌های محکم و کاروانسراهای نیکو، با بیاعان (فروشندگان) و حجره‌داران بسیار حکایت کرده است.

او همچنین به کاروانی که با وی بود اشاره می‌کند که سیصد خروار بار داشته و بدون هیچ مانع و تعذری در شهر فرود آمده است. از طرف دیگر وجود تمهیداتی چون شبکه‌های صنفی نظام‌مند و وجود بازارهای مخصوص هر صنف، رونق کار صنعتکاران و رونق کسب‌وکار در این دوره را دوچندان کرده بود. این شبکه‌های صنفی مرکب از استادان، خلیفه‌ها و شاگردان بود که از لحاظ حقوقی آزاد شمرده می‌‌شدند.

هر صنف رئیس خاص خود را داشت که وظیفه او جمع‌آوری تقسیم مالیات و باج و خراج اعضای خود و نیز برقراری نظم و مقررات بود. از طرف دیگر ایجاد برخی امکانات در بازارها، همچون کاروانسراها، تسهیل امور تجاری و بازرگانی را در پی داشت. تعدد این کاروانسراها چنان بود که به نوشته ناصرخسرو در کوچه کوطراز اصفهان، پنجاه کاروانسرا دایر بود که در هریک بیاعان و حجره‌داران نشسته بودند کاروانسرا هم جایگاهی برای ارائه و فروش عمده کالا بود و هم میهمانسرایی برای پذیرایی تجار تازه وارد و بیگانه که به قصد معامله و انجام داد و ستد راهی اصفهان شده بودند.

در این بازارها، علاوه بر کاروانسراهای بزرگ و کوچک، امکانات دیگری چون حمام، سقاخانه و مسجد و دیگر امکانات رفاهی، جهت خریداران و فروشندگان، موجود بود. چنان که تنها در بازار مظفریه اصفهان در کنار حدود ۹۱۱ دکان و حجره این بازار، کاروانسراهای بزرگ و مجهز جهت رفاه حال و استراحت مسافران و خریداران و فروشندگان فراهم شده بود.

در این بازارها خرید و فروش هر روز، به جز جمعه و تعطیلات مذهبی، برقرار بود. علاوه بر بازارهای مرکز اصفهان، عمده‌فروشان، صادرکنندگان و بازرگانان دوره گرد در بازار یا کاروانسراهای اطراف شهر اصفهان به خرید و فروش مشغول بودند. محصولاتی چون زعفران، عسل، انواع پارچه و پرده از صادرات عمده تاجران شهر اصفهان بود.

واردات اصفهان نیز شامل کالاهایی بود که در این شهر وجود نداشت یا در سایر مناطق با کیفیت بهتری تولید می‌شد؛ از جمله این کالاها می‌توان به ظرف‌های چینی و حلبی، جواهر بحرین، عاج هند، دیبای رومی، تحفه چین، چوبینه طبرستان، خز کوفه و پوستین خراسان اشاره کرد.

نظارت مستمر بر تجارت و کسب‌وکار رایج در بازار اصفهان از مهم‌ترین تدابیر این دوره بود که از جانب ماموران مخصوصی انجام می‌گرفت. این ماموران تحت‌نظر محتسب انجام وظیفه می‌کردند. وظیفه این ماموران، به گفته خواجه نظام‌الملک، به طور کلی نظارت بر صحت عیار سکه‌ها، وزن سنگ‌های توزین و صحت کیل‌ها و امر به معروف و نهی از منکر بود. روسای اصناف مختلف نیز در کنار این ماموران، بر معاملات پولی با هدف که امکانی برای رباخواری فراهم نشود، نظارت می‌کردند.