سفر و آداب آن در نگاه فقه

به گزارش آرمان زنان؛ سفر، یعنی تغییر روحیه، کسب انرژی و تجدیدقوا. تغییری که خواه‌ناخواه بر دید آدمی نیز اثرگذار خواهد بود. خداوند در قرآن می‌فرماید: «قُلْ سیروا فی الارض فانْظُرُوا کیفَ بَدَأَ الْخَلْقَ» (۱)؛ بگو در زمین بگردید و بنگرید که چگونه آفرینش را آغاز کرده است. این یعنی حتی اگر انگیزه از سفر، تنها تفریح باشد، نگاه کردن و دیدن شگفتی‌های زمین، ناخواسته بزرگی و عظمت الهی را نمایان خواهد کرد.

در آغاز سال نو و با شروع سفرهای نوروزی، نگاهی داریم به سفارشات دین در این رابطه؛ شاید سفرمان در کنار همه شادمانی‌هایش، رنگ الهی به خود گیرد.

اهمیت سفر
سفر، در لغت به معنای بیرون آمدن از شهر خود و به محل دیگر رفتن است، نیز به معنای قطع مسافت و راهی که از مکانی به مکان دور طی می‌کند، آمده است (۲).

خداوند متعال در قرآن کریم، با سفارش همگان به سیر و سیاحت، به منظور پندآموزی از سرگذشت پیشینیان فرموده است: «سیرُوا فِی اْلأَرْضِ ثُمَّ انْظُرُوا کیفَ کانَ عاقِبَه الْمُکذِّبینَ» (۳)؛ در زمین بگردید، آن‌گاه بنگرید که فرجام تکذیب‌کنندگان چگونه بوده است.

در آیه‌ای دیگر متذکر می‌شود: «أَوَ لَمْ یسیرُوا فِی الاَرْضِ فَینْظُرُوا کیفَ کانَ عاقِبَه الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ» (۴)؛ آیا در زمین نگردیده‌اند تا ببینند فرجام کسانی که پیش از آنان بوده‌اند، چگونه بوده است؟

در باب اهمیت سفر و فواید آن، پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم می‌فرمایند: سفر کنید، تا صحت یابید (۵).

فیض کاشانی نیز در المحجه البیضاء، در تشریح فواید سفر می‌نویسد: از رهگذر سفر، آدمی از آن‌چه می‌هراسد، رهایی می‌یابد و به آن‌چه میل دارد، نایل می‌شود (۶).

زمان سفر
در روایات اسلامی، زمان خاصی برای سفر ذکر نشده است، بلکه حماد بن عثمان نقل می‌کند که به امام صادق علیه‌السلام عرض کردم: آیا مسافرت در یکی از روزهای مکروه مانند روز چهارشنبه و روزهای دیگر کراهت دارد؟ فرمودند: «سفرت را با صدقه شروع کن و هروقت خواستی سفر کن و آیه الکرسی را بخوان» (۷).

انتخاب همسفر
یکی دیگر از نکاتی که به آن توجه شده است، انتخاب همسفر و پای سفر است. در نگاه اسلام، داشتن یک همسفر مناسب از چنان اهمیتی برخودار است که به آن سفارش شده است. امیرمؤمنان علیه‌السلام در وصیتی به فرزندش، امام حسن علیه‌السلام می‌فرمایند: «قبل از شروع سفر از رفیق همراه، سؤال کن و پیش از خرید خانه، جویای همسایه باش» (۸).

پیامبر اعظم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم نیز فرمودند: ابتدا رفیق انتخاب کنید، سپس سفر کنید (۹).

دعای بدرقه و سفر
در باب خروج از منزل برای سفر، ادعیه‌ای نقل شده است که امامان ما بدان عمل می‌کردند. امیرمؤمنان علیه‌السلام هنگام حرکت‏ به سوى شام می‌فرمایند: «خداوندا! به تو پناه مى‌برم از رنج و مشقت‏ سفر و اندوه بازگشتن و مواجه شدن‏ با منظره سوء در خانواده و فرزند و مال. پروردگارا! تو در سفر همراه ما و نسبت‏ به بازماندگان از ما در وطن سرپرست و نگاه‌بانى و جمع میان این دو را هیچ‌کس جز تو توانایى ندارد. چه آن‌که آن‌کس که به جاى‏ انسان سرپرست‏ بازماندگان مى‌شود همسفر نتواند بود و آن‌کس که همسفر است براى‏ سرپرستى جانشین انسان نمى‏‌تواند باشد» (۱۰).

در سفارشی از پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم آمده است: «شخص مسافر برای خانواده‌اش، بعد از دو رکعت نمازی که وقت رفتن به سفر به‌جا آورد، بگوید: خداوندا خود و خانواده و مال و اولاد و دنیا و آخرت و امانت و پایان کارم را در نزد تو به ودیعت می‌گذارم. و چیز بهتری به جا نمی‌گذارد، و این سخن را کسی نمی‌گوید مگر آن‌که خداوند آن‌چه را که خواسته است به او مرحمت می‌کند» (۱۱).

رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم هنگام خداحافظی از مؤمنان می‌فرمودند: «خداوند بر تقوای شما بیافزاید و شما را متوجه کارهای خیر کند و تمام حاجت‌های شما را برآورد و دین و دنیای شما را سالم بدارد و شما را به سلامت باز گرداند» (۱۲).

در نقلی از امام موسی کاظم علیه‌السلام آمده که می‌فرمودند: اگر مردی از شما قصد سفر کرد، بر در منزلش، رو به سمتی که می‌خواهد سفر کند، بایستد و سوره حمد را رو به جلو و به طرف راست و چپ و نیز آیه‌الکرسی را به سمت جلو و راست و چپش بخواند، سپس بگوید: خدایا! مرا و هرچه همراه من است نگهدار و مرا با آن‌چه همراهم نیست سالم بدار و مرا با آن‌چه همراه دارم به لطف خود، به خوشی به مقصدم برسان. خداوند، او را با آن‌چه همراه دارد، نگهداری می‌کند و به سلامت به مقصد می‌رساند (۱۳).

پیامبرخدا صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم از جبرییل علیه‌السلام نقل می‌کند: هر کس هنگام تصمیم گرفتن به مسافرت، در آستانه خانه خود یازده مرتبه سوره توحید را بخواند، خداوند نگهبان او در سفر خواهد بود تا زمانی که بازگردد (۱۴).

در روایتی آمده است که امام صادق علیه‌السلام زمانی که قصد سفر داشت، می‌فرمودند: «خداوندا راه ما را باز کن و مسیر سفر ما را نیکو گردان و سلامتی ما را تأمین کن» (۱۵).

امام صادق علیه‌السلام نیز هرگاه پا در رکاب می‌نهادند، «سبحان الذی سخر لنا هذا و ما کنا له مقرنین» گفته و هفت مرتبه «سبحان الله» و هفت مرتبه «الحمدلله» و هفت مرتبه «لا اله الا اللّه» می‌گفتند(۱۶).

همچنین از امام رضا علیه‌السلام نقل شده است: «هرکس وقتی که سوار مرکب شد بگوید: «بسم الله و لا قوه الا بالله و الحمدلله الذی سخّر لنا هذا و کما له مقرنین» خود و مرکبش را تا وقتی که پیاده می‌شود، حفظ کرده است (۱۷).

علاوه بر دعاهای واردشده، سفارش به دادن صدقه نیز در روایات فراوان است. امام صادق علیه‌السلام در این‌باره می‌فرمایند: «هرگاه یکی از شما از خانه‌اش خارج شد، صدقه بپردازد» (۱۸).

امام باقر علیه‌السلام هم فرمودند: حضرت زین‌العابدین علیه‌السلام چون می‌خواست به یکی از قریه‌ها یا املاک خود برود، هنگامی که پا در رکاب می‌نهاد، سلامت خود را با صدقه‌ای که مقدورش بود، از خداوند بلند مرتبه می‌خرید و چون به سلامت باز می‌گشت، خدا را شکر می‌کرد و به مقدار توانایی، صدقه می‌داد (۱۹).

علاوه بر صدقه، یکی دیگر از نکاتی که به انجام آن سفارش شده و از نشانه‌های مؤمن است، وصیت کردن است. امام صادق علیه‌السلام می‌فرمایند: کسی که سوار مرکب شده (و راهی مسافرت است)، باید وصیت کند (۲۰).

در مسیر سفر
سفرهای گروهی در نگاه اسلام، تابع قواعدی است اخلاقی و انسانی. قواعدی که رعایت آن‌ها نه تنها سفر را بهتر و خوش‌تر خواهد کرد، که رضایت همسفران و خداوند را نیز به دنبال خواهد داشت.

اولین توصیه آن است که هیچ‌گاه سفر را بدون مدیر و مسؤول آغاز نکنیم؛ هر سفری نیازمند یک رهبر و تصمیم‌گیر است. رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم می‌فرمایند: هرگاه سه نفر به سفری می‌روند، یکی را از میان خود، امیر و سرپرست انتخاب کنند (۲۱).

و در روایتی دیگر می‌فرمایند: «هرگاه گروهی با یکدیگر به سفر می‌روند، بهتر است که زاد، توشه خود را نزد فردی از همراهان قرار دهند و او را امین و تقسیم‌کننده آن کنند؛ زیرا این کار موجب راحتی خیال و حسن خلق آنان می‌شود» (۲۲).

در مورد نحوه تعامل با همراهان نیز امام جعفر صادق علیه‌السلام می‌فرمایند: «کسی که برای همراهان و دوستان مصاحب خویش، انیس و یار خوبی نباشد، کسی که در مقابل نیکی دیگران، اخلاق نیک و پسندیده‌ای نداشته باشد، آن‌که با همسایگان خود، حُسن هم‌جواری و حق همسایگی را رعایت نکند و کسی که با همراهان غذا نخورد، چنین فردی در میان ما و نزد ما جایگاه و منزلتی ندارد» (۲۳).

در روایتی دیگر امام صادق علیه‌السلام سفارشات لقمان به فرزندش در این زمینه را عنوان می‌کنند: «پسرم، چون با گروهی به سفر روی و کاری در پیش گیری، با همراهان مشورت کن و از خودرأیی بپرهیز.. . در مقام مشورت، رأی خود را صریح و قاطع بیان کن.. . با احتیاط سفر کنید و با هوشیاری راه بپیمایید. چون در بیابان از یافتن و تشخیص راه از بیراهه درماندید، به مشورت اقدام کنید» (۲۴).

یکی دیگر از موارد مورد تأکید، رفتار مهربانانه با یکدیگر است. پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم در این‌باره می‌فرمایند: دو کس با یکدیگر همسفر نمی‌شوند، مگر آن‌که مهربان‌ترین آن دو نزد خداوند، اجر بیش‌تری دارد و خداوند او را دوست‌تر دارد (۲۵). یکی از نمونه‌های مهربانی و خوش‌خلقی می‌تواند شوخی و مزاح با یکدیگر باشد؛ در روایت آمده است: پر شوخی‌کردن در غیر آن‌چه مایه خشم خدا می‌شود، از جوانمردی در سفر است.» (۲۶).

لازم است همسفران در مسیر، کمک‌کار و همراه یکدیگر باشند و نه باری بر دوش هم. رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم می‌فرمایند: «بزرگ و آقای مردم کسی است که در سفر، خدمت‌گزار همسفران باشد. کسی که در خدمت از دیگران سبقت بگیرد، به جز با شهادت در راه خدا، با هیچ‌کاری نمی‌توان از او پیشی گرفت» (۲۷).

علاوه بر همراهی کاری، همراهی مالی هم از ضروریات سفر است؛ این‌که مخارج سفر بین همه تقسیم شود و بر دوش یک نفر نیفتد، این‌که رعایت حال و شرایط یکدیگر را بکنند و مراقب هم باشند. رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم در این رابطه می‌فرمایند: این از سنت است که چون گروهی به سفر روند، مبلغی را که برای مخارج سفر در نظر می‌گیرند، به اشتراک گرد آورند؛ این کار برای فکر و ذهنشان خوشایندتر و برای اخلاقشان بهتر است (۲۸).

در روایت است که نباید همسفر را در نیمه راه رها کرد و باید مسیر را با او به پایان برد. امام صادق علیه‌السلام می‌فرمایند: «کسی که برادر مؤمن خود را در مسیری همراهی کند، ولی در طول مسافت، او را ترک کند و از او پیشی گیرد، به اندازه‌ای که نتواند او را ببیند، مانند آن است که خون او را بریزد و دشمن را بر او یاری دهد» (۲۹).

نکته مهمی که شاید توجه کمتری به آن شود، نکته‌ای است که امام صادق علیه‌السلام به آن اشاره می‌کنند و از اصول اساسی اخلاق و دوستی است. ایشان می‌فرمایند: از نشانه‌های مردانگی و مروت در سفر آن است که پس از جداشدن از همسفران، اسرار و عیب‌های آن‌ها را پنهان کند (۳۰).

سوغاتی
یکی از نکات سفارش‌شده که نشان از دوستی و به یادبودن است و موجب از بین رفتن اندوه دوری، تهیه سوغات به قدر امکان و توانایی است؛ در روایتی از امام صادق علیه‌السلام آمده است: وقتى که یکى از شما به مسافرت مى‌رود، با دست خالى به خانه باز نگردد بلکه هنگام بازگشت از سفر براى اهل و عیال خود هدیه‌اى بیاورد؛ اگر چه در دست او سنگ ناچیزى باشد (۳۱).

پی‌نوشت
۱٫ سوره عنکبوت: آیه۲۰٫
۲٫ محمد معین، فرهنگ معین، ج۲٫
۳٫ سوره انعام: آیه۱۱٫
۴٫ سوره روم: آیه۹٫
۵٫ علامه مجلسی، بحارالانوار، ج۷۶، ص۲۲۱: «سافروا تصحوا».
۶٫ ملامحسن فیض کاشانی، المحجه البیضاء، ج۴، ص۳۹٫
۷٫ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، باب افتتاح السفر بالصدقه، ص۲۲۲٫
۸٫ بحارالانوار، ج۷۶، ص۲۲۹٫
۹٫ شیخ حرعاملی، وسائل الشیعه، ج۸، ص۲۸۹: «الرَّفیق ثم السَّفر».
۱۰٫ نهج‌البلاغه، خطبه ۴۶٫
۱۱٫ من لایحضر، باب یستحب للمسافر من الصلاه اذا اراد الخروج، ج۲، ص۲۲۳.
۱۲٫ همان، باب تشییع المسافر و تودیعه، ج۲، ص۲۲۵.
۱۳٫ همان، ج۲، ص۲۲۴- ۲۲۲.
۱۴٫ شیخ عباس قمی، سفینه البحار و مدینه الحکم و الآثار، ج۱، ص۶۲۶: «مَنْ أرادَ سَفَراً فَأَخَذَ بِعَضادَتَی بابِ مَنْزِلِهِ فَقَرَأَ إحدی عَشَرَ مَرَّه قُلْ هُواللّه احد، کان اللّهُ لَهُ حارِساً حَتّی یرْجَعُ».
۱۵٫ من لایحضر، ج۲، ص۲۲۴- ۲۲۲: «اللّهمّ خَلِّ سَبیلَنا وَأَحْسِنْ تَیسیرَنا وَأَعْظِم عافِیتَنا».
۱۶٫ شیخ طبرسی، مکارم الاخلاق، ص۲۸۴.
۱۷٫ همان، ص۲۸۴.
۱۸٫ میرزا حسین نوری، مستدرک الوسائل، ج۸، ص۱۲۶: «إذا خَرَجَ اَحَدُکمْ مِنْ مَنْزِلِهِ فَلْیتَصَدَّقْ بِصَدَقَه».
۱۹٫ همان، ج۲، ص۱۷۶٫
۲۰٫ وسائل الشیعه، ج۱۱، ص۳۶۹: «مَنْ رَکبَ راحِله فَلْیوصِ».
۲۱٫ کنز العمال، ج۶، ص۷۰۶، ح۱۷۴۹۹: «اذا خَرَجَ ثلاثُه فِی سَفرٍ فَلْیؤَمِّروا أحدَهم».
۲۲٫ همان، ج۶، ص۷۱۱، ح۱۷۵۲۲٫
۲۳٫ وسائل الشیعه، ج۸، ص۴۰۲٫
۲۴٫ همان، ج۸، ص۳۲۳/ بحارالانوار، ج۷۶، ص۲۷۰٫
۲۵٫ همان، ج۸، ص۴۹۲: «ما اصطحب اثنان الا کان أعظمها أجرا و أحبهما الی الله عز و جل أرفقهما بصاحبه».
۲۶٫ من لایحضر، ج۲، ص۲۹۴: «الْمُرُوَّهُ فِی السَّفَرِ… وَ کثْرَهُ الْمِزَاحِ فِی غَیرِ مَا یسْخِطُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ».
۲۷٫ کنز العمال، ج۶، ص۷۱۰، ح۱۷۵۱۹٫
۲۸٫ من لایحضر، ج۲، ص۲۷: «مِنَ السُّنَّهِ إِذَا خَرَجَ الْقَوْمُ فِی سَفَرٍ أَنْ یخْرِجُوا نَفَقَتَهُمْ فَإِنَّ ذَلِک أَطْیبُ لِأَنْفُسِهِمْ وَ أَحْسَنُ لِأَخْلَاقِهِم».
۲۹٫ وسائل الشیعه، ج۸، ص۳۰۴٫
۳۰٫ مکارم الاخلاق، ص ۲۵۴: «مِنَ المُروَّه فِی السَّفرِ… کتمانُک عَلَی القَوْمِ امرَهُم بَعدَ مُفارِقَتک ایاهُم».
۳۱٫ وسائل الشیعه، ج۸، ص۳۳۷: «اذا سافر احد کم فقدم من سفره فلیاءت اهله بما تیسیر ولو بحجر».

انتهای پیام/مهرخانه