بعثت فرهنگی پیامبر اسلام

اسلام شوره‌زار حجاز را مرکز فرهنگ و تمدن کرد. یکی از وجوه اعجاز قرآن، این است که فرهنگ و تمدن را در سرزمینی بارور کرد که قبلا تصوری از آن نداشتند. از نظر زمانی، دوران قبل از بعثت رسول خدا را تا حدود 150 و حداکثر 200 سال دوران جاهلی می‌نامند. استاد جعفریان معتقد است اصطلاح تاریخ میان مسلمانان شامل بیان سال تولد و وفات و به دنبال آن حوادثی بوده که عنصر زمان در آن نقش دارد. از‌این‌رو تصور مسلمانان از تاریخ، فقط شامل حادثه‌ها و دگرگونی‌های عمده سیاسی و انسانی است. به‌این‌ترتیب تحولات فرهنگی به‌عنوان یک پدیده تاریخی، مدنظر مسلمانان نبوده است؛ حال آنکه جزء اساسی‌ترین مباحث تاریخی است. میراث تاریخی اعراب، بیش از هرچیز با عنوان «ایام‌العرب» جای می‌گیرد. مورخان اطلاعات زیادی از تمدن پیش از اسلام ندارند. عرب‌ها وقتی قرآن را از پیغمبر می‌شنیدند، از بلاغت و زیبایی آن مبهوت می‌شدند. عرب پیش از اسلام از اسباب تمدن و فرهنگ غنی محروم بود.
درباره عرب جاهلی نوشته‌ها فراوان است. قتل و غارت، قمار، قتل نفس، فحشا، زنده‌به‌گورکردن دختران، افتخار به حسب و نسب و قوم و قبیله از آن جمله‌اند. گرچه غالب آثار، عرب جاهلی را فاقد تمدن می‌دانند، مایکل آندره معتقد است بیابان‌های حجاز، بین دو دریای مدیترانه و سرخ و خلیج‌فارس که «منطقه دماغه» نامیده می‌شود، تا حدودی تمدن و موقعیت ترانزیتی داشته است.اگرچه مدینه فاضله پیامبر اتم و اکمل مدائن فرهنگی بود، ولی پیامبران پیشین نیز در راستای این هدف اقداماتی انجام داده بودند. حضرت داوود و سلیمان توانستند با محور قراردادن عواملی مانند عدالت‌گستری و خداباوری، زمینه‌های توسعه و تمدن را در حکومت خود ایجاد کنند.در شهر آسمانی پیامبر(ص) – مکه - جایی که جنگ، صلح می‌آفریند خصومت به اخوت و کثرت به وحدت تبدیل شد. پیامبر هیچ‌گاه از مهرورزی و عدالت در حق غیرمسلمانان دریغ نورزید و اصل را دراین‌باره بر منطق و گفت‌وگو، آگاهی‌بخشی، فرهنگ‌گستری و همکاری‌های مشترک نهاد.جنگ‌های پیامبر اسلام همه از نوع دفاعی بود و حضرت برای اسلام‌آوردن اجباری کسی اقدام به جهاد نکردند، بلکه بیشتر برای مؤلفه قلوبهم اقدام به نزدیکی غیرمسلمین به اسلام کردند؛ چون پیامبر بر حسب فرمان خدا، قبل از اینکه دنبال اسلام‌آوردن افراد باشد، در پی ایمان‌آوردن آنها و گسترش اخوت بود. در قرآن آمده است که عده‌ای نزد رسول خدا آمدند و عرض کردند ای پیامبر ما ایمان آوردیم. قرآن می‌گوید بگو شما اسلام آوردید و هنوز ایمان در قلب‌هایتان داخل نشده است (حجرات 14).جهاد ابتدایی مفهومی است که عملا در زمان بعد از پیامبر پایه‌گذاری شد و فتح القلوب زمان پیامبر جای خود را به فتح سرزمین داد. گرچه جمعیت مسلمانان یکباره زیاد شد؛ اما عده زیادی از نو‌مسلمانان، بیشتر برای فرار از جزیه مسلمان شدند تا به رغبت. از‌این‌رو ایمان هم‌وزن اسلام رشد نکرد. کسانی که در زمان پیامبر ایمان آورده بودند، شیفته رفتار رحمانی پیامبر بودند و گرچه همه نه، ولی عده زیادی از نو‌مسلمانان بعدی، مرعوب شمشیر شده و اسلام آوردند. همین دوگانگی مایه سال‌ها اختلاف بین مسیحیت و اسلام شد که جنگ‌های صلیبی تنها نمونه‌ای از آن است. البته خلفا انسان‌های عادلی بودند و از این پول‌ها استفاده شخصی نداشتند. این روحیه در دوران خلافت امویان و عباسیان شکل کشورگشایی و کاخ‌سازی به خود گرفت و هرچه بود، ایمان و رضایت قلبی در اسلام‌آوردن کم‌اهمیت شد. شرایط اقدام فرهنگی به‌جای شمشیر و عدم اقدام نظامی، دوباره در دوران ائمه به‌ویژه در عصر صادقین علیهما‌السلام احیا شد. مناسب‌ترین شرایط فرهنگی، اجتماعی و سیاسی مختص عصر صادقین بود. زیدیه گروهی از شیعیان بودند که در پی اقدام نظامی برآمدند. گروهی از آنان نزد امام صادق(ع) آمدند و خواهان همراهی امام در این نبرد شدند که امام کار فرهنگی را بر آن ترجیح داد و همراه آنها نشد.