تحلیل فیلم Kwaidan اثر ماساکی کوبایاشی، وقتی برف از وضوح همه چیز می‌کاهد، ارواحی سرگردان ظاهر می‌شوند که دهانی سیاه دارند.

کوایدان Kwaidan ، به معنای داستان های ارواح، ساخته ی درخشان و پرهزینه ی ماساکی کوبایاشی، برگرفته از کتاب کایدان (مطالعات و داستان‌های چیزهای عجیب (۱۹۰۳))، نوشته ی لافکادیو هرن نویسنده ی یونانی است که داستان های فولکلور ژاپنی را تصویر می کند. فیلمی ترسناک در ژانر j-horror (سینمای ترسناک ژاپن) که آمیزه ای از خیال و واقعیت در دنیائی مملو از رنگ و نور را به نمایش می گذارد.

فیلم Kwaidan بعد از دیگر ساخته ی موفق کوبایاشی «هاراگیری» موفق به دریافت جایزه ی ویژه ی هیئت داوران جشنواره ی کن در سال ۱۹۶۵ می شود. داستان فیلم که بر پایه ی ساختاری اپیزودیک شکل می گیرد از ۴ داستان مجزا تشکیل می شود که در یک تم مرکزی (ارواح) با هم مشترکند. ساختار کلی و فرمیک اثر برگرفته از سبکی تئاتری بخصوص تئاتر کابوکی ژاپن است که طراحی صحنه به لحاظ تلفیق فضائی رئالیستی و غیر رئالیستی (دکورهای نقاشی شده ی بگراند که نماهای دور و آسمان های رنگی و پر از چشم و لب را تصویرسازی می کنند)، نورپردازی، وجود قراردادهای تئاتری، تبعیت نکردن از رئالیسم صرف و گریم های اغراق آمیز که بعضاً از مؤلفه های سینمای اکسپرسیونیسم و سوررئالیسم نیز هستند را شامل می شود. نوع بازی بازیگرها بخصوص زنان در فیلم Kwaidan ، از ژست های عروسکی تئاتر کابوکی می آید که از حرکاتی بی قاعده و آرام تشکیل شده است که آنها را از واقعیت دور می کند و فضائی غیرواقعی و تخیلی می آفریند. کابوکی در درون خود دارای یک شکل زیباشناختی عمیق است که همان مقوله ی واقعیت در برابر تخیل را باز می کند. بعضی مواقع تخیلاتی که به مرزهای غیر قابل لمس می رسند، درست بلافاصله پس از واقعیتی ملموس بر روی صحنه می آیند و برخی مواقع کابوکی مستقل از واقعیت ها با استفاده از امکانات ویژه ای که می آفریند، یک تخیل تمام عیار بوجود می آورد. این ویژگی تئاتر کابوکی در کل فیلم که تلفیقی از خیال و واقعیت است در هم تنیده می شود. در اپیزود اول «سیاه گیسو»، سامورائی فقیر (میکونی) همسر مهربانش (آراتاما) را به سودای به دست آوردن ثروت و ازدواج با زنی از اشراف (واتانابه) رها می کند و به شهر می رود. پس از ازدواج با واتانابه که زنی سرد و خودخواه است از کاری که کرده پشیمان می شود و واتانابه را نیز رها می کند و پس از سال ها نزد همسر اولش بر می گردد. خانه ای که میکونی در بدو ورودش با آن مواجه می شود، در فضائی تاریک، متروک و وهم آلود فرو رفته که به مخروبه ای بدل شده و گذر سال ها را خبر می دهد؛ اما آراماتای مهربان با همان ظاهر صمیمی و آرامَش، پشت چرخ ریسندگیش مشغول کار است و گوئی گذشت زمان هیچ اثری بر او نداشته است. میکونی و آراماتا یک شب را با هم صبح می کنند و صبح دم وقتی میکونی از خواب بیدار می شود با جسد آراماتا روبرو می شود که چیزی به جز یک جمجمه، مشتی استخوان و موهائی بلند، از آن باقی نمانده است.

گوئی با زمانی اسطوره ای یا زمان بی زمانی مواجهیم که گذشت آن، آن چنان که در جهان مادی و عالم سفلی بر آدمیان مادی می گذرد، در آن معنائی ندارد. آراماتا در واقع مرده است و پذیرش میکونی توسط او تنها یک خیال باطل است. از طرفی در کل فیلم علاوه بر ارواحی که فقط برای برخی از کاراکترها قابل رؤیتند، با تجسد ارواح دیگری مواجهیم که در جسمی مادی بر همگان ظاهر می شوند و بر طبق قراردادی که فیلم ساز می آفریند، با دندان هائی سیاه به مخاطب معرفی و تبدیل به نشانه می شوند. در این اپیزود هم ما این شخصیت را در زن دوم میکونی می بینیم که با لبخندی سیاه خود را و ماهیت واقعیش را به ما نشان می دهد. بعد از این کشف انگار سناریو برعکس می شود. این واتانابه است که در قالب یک روح نفرین شده، سرنوشت میکونی را رقم می زند. او را به دنبال خود می کشد، از زندگیش جدا می کند و به کام مرگ می کشاند. مو از دیگر المان های زیبای فیلم است که در قراردادهای کوبایاشی با مخاطب تبدیل به نمادی از مرگ می شود. پیچش مو و ترکیب بندی آبستره ی آن در اتمسفر تیتراژ هم در قالب رنگ هائی که در آب حل می شوند و پیچشی دوار می آفرینند، مرگ را تداعی می کنند. در اپیزود دوم «زن برفی» با داستان غریب تر و وهمناک دیگری مواجهیم. دو هیزم شکن یکی پیر و دیگری جوان در سرمای زمستانی در جنگلی برفی در راه مانده اند. در آسمان بگراند مدام به تصویری از چشم های نقاشی شده بر می خوریم. در نهایت یکی از چشم ها در بکگراندی قرمز محو می شود و دیزالو می شود به پرچم قرمزی که بعنوان نشانه است. این پرچم آنها را به یک کلبه در نزدیکی رودخانه ای می رساند که می تواند نجات دهنده باشد. پرچم قرمز می تواند نمادی باشد از ارواح چون در اپیزودهای دیگر در هویچی بدون گوش و سیاه گیسو هم تکرار می شود. چشم، که نمادی از زن برفی مرگ آور است از قبل، ورودش را به داستان خبر می دهد که با المان پرچم به هم می آمیزند و مخاطب را آگاه می کنند. در ادامه، هیزم شکن جوان، هیزم شکن پیر را به داخل کلبه می رساند و هر دو اندکی آرام می گیرند. نیمه شب زن برفی ظاهر می شود و جان پیرمرد را می گیرد و از جان مرد جوان با لبخندی که همان دندان های سیاه را نمایان می کند، به شرط آنکه هرگز راز مرگ پیرمرد را فاش نکند، می گذرد. زن برفی، شخصیتی فولکلور در داستان های ژاپنی است. یوکی-اونا، روحی در شکل زنی زیبا است که در هنگامه سرما بر مردمان دور از خانه نمایان شده و آنها را به خواب و در نتیجه مرگ رهنمون می‌سازد. در طراحی فیلمساز حضور زن برفی، با رنگ قالب آبی، فضای یخ زده ی رو به مرگ را در قالبی فرمیک برجسته می کند. زن جوان زیبائی که همزمان صورتی وحشتناک دارد و در زیبائی شناسی، زیبائی نوع سوم را به خاطر می آورد. چیزی که هم زمان زیبا، مرموز و دلهره آور است. در صحنه ای که زن برفی جان پیرمرد را می ستاند با میزانسی تئاتری مواجهیم. نور گرم موضعی روی مرد قرار می گیرد و زن برفی با دمیدن نفسش بدون هیچ خشونت یا تلاش دیگری جان پیرمرد را می گیرد. تغییر نور به کشتاری غیر متعارف در شکل سینمائیش مطرح می شود که هر کدام از این نشانه ها در دنیائی که کوبایاشی می آفریند تبدیل به نماد می شوند. عناصری که از قبل برای مخاطب تعریف می شوند و با کدگزاری های دقیق با زبان تصویر تبدیل به یک زبان سینمائی منحصربفرد می شوند. در ادامه، پس از گذشت یک سال هیزم شکن جوان در جنگل با زن جوانی روبرو می شود که خانواده اش را از دست داده و در راه یدو است. این بار فرم قالب بر آسمان لب است که نمادی از زن برفی عشق آور است. چهره ی زن برفی برای مدتی در پلان بعدی که زن جوان و هیزم شکن با هم همراه می شوند؛ دیزالو می شود تا یادمان بیاورد این زن همان زن برفی گذشته است.

زن و مرد با هم ازدواج می کنند. سال ها می گذرد و صاحب فرزند می شوند اما زن برفی همان طور زیبا و جوان باقی می ماند. باز هم با زمان اسطوره ای مواجهیم که به ویژگی اصلی ارواح بدل می شود. گذشت زمان هیچ اثری بر آنها ندارد. در ادامه مرد هیزم شکن با افشای راز مرگ پیرمرد، پیمانش را با زن برفی می شکند و زن برفی او را برای همیشه ترک می کند. زن برفی همان طور که با برف آمده بود، با برف هم می رود. به سرزمینی می رود که از آن آمده است. سرزمینی که در آسمان است و مملو از چشمانی نافذ است. چشم در شکل متعارف آن به معنای دیدن است. چشمانی که در فیلم مطرح می شوند مدام همه چیز را زیر نظر دارند. زن برفی در آخرین صحبت هایش با مرد هم دوباره به این موضوع اشاره می کند که همواره زیر نظر است و او و بچه هایش را زیرنظر دارد. هر دو مرد این داستان ها با خطاهائی که تبدیل به هامارتیا می شوند؛ خوشبختی خود را برای همیشه از دست می دهند؛ گوئی همواره در آزمایش و امتحانی که از طرف زنان فیلم برایشان مقرر می شود با شکست مواجه می شوند. اپیزود سوم «هوئیچی بی گوش» کاهن نابینای معبدی است که داستان های حماسی را با آوازی دلنشین می خواند. هوییچی به خاطر خواندن منظومه ای درباره ی قبیله هایکی که در نبردی دریائی کشته شده اند، مشهور شده است. شبی روح یک سامورائی نزد او می آید و او را برای خواندن سرودها نزد امپراطور خردسالشان که در واقع همان افراد قبیله ی هایکی است، می برد. کاهن معبد از غیبت های شبانه ی هوییچی مطلع می شود و به راز ارواح پی می برد. کاهنین عبارات کتاب مقدس را روی بدن هوئیچی می نویسند اما گوش هایش را فراموش می کنند. عبارات مقدس هوئیچی را در مقابل ارواح نامرئی می کند اما گوش ها او را لو می دهند و ارواح گوش های هوئیچی را می برند و چون خودش را نمی یابند از جانش می گذرند. بعد از این واقعه هوئیچی شخصیت و مرتبه ی ارزشمندی نزد مردم عادی و ارواح پیدا می کند و در مدت کمی ثروتمند می شود. تنها اپیزودی که ارواح تأثیر مثبتی در جریان زندگی شخصیت ها ایفا می کنند همین داستان است. داستان آخر داستانی نیمه تمام است درباره ی یک سامورائی که در کاسه ی آبش تصویر مرد جوانی را می بیند که با غیض می خندد. شب هنگام که سامورائی در حال کشیک دادن در دربار است، مرد جوان درون کاسه علیرغم تدابیر امنیتی شدید دربار وارد اتاق محل کشیک سامورائی می شود. سامورائی با روح حاضر درگیر می شود و او را زخمی می کند. شب بعد سه نفر از افراد روح خبیث به خون بهای ارباب خود بر مرد سامورائی ظاهر می شوند و با مرد سامورائی درگیر می شوند. سامورائی در حالیکه دچار جنون وحشتناکی شده، آنها را می کشد اما آنها دوباره زنده می شوند و مرگ مادی بر آنها چیره نمی شود. داستان همین جا تمام می شود و نیمه تمام می ماند اما تصویر نویسنده ی اصلی داستان که در چاه آب خانه اش در حال غرق شدن است؛ سکانس پایانی را رقم می زند. فیلم در بستر روائی شاعرانه ای با میزانسن های تئاتری دقیق و هماهنگ با موسیقی وهم آلود سنتی ژاپن، قاب های سنگین و عمیقی می آفریند که کوبایاشی را در قالب فیلم ساز آوانگارد فلسفی تثبیت می کند و یک سینمای ساده، صمیمی و دلهره آور را معرفی می کند.

منابع:

مقدم، محسن. نشست نقد و بررسی فیلم Kwaidan . شیراز، سینما غزل

باوِر، فیبین. مقاله ی زیباشناسی تئاتر کابوکی، ترجمه ی رُخند غروی

مکی، ابراهیم. (۱۳۹۰) شناخت عوامل نمایش. تهران: سروش