پرستش صرفا امری تعبدی نیست بلکه مواجهه انسان با خداست

به گزارش خبرنگار مهر، بیست و دومین همایش بزرگداشت ملاصدرا با عنوان فلسفه، پرستش و نیایش در مجتمع فرهنگی آدینه برگزار شد. حسین کلباسی اشتری استاد فلسفه دانشگاه علامه طباطبایی در این مراسم درباره موضوع عقل پرستنده در حکمت الهی سخنرانی کرد.

تفاوت عقل ملاصدرا و سهروردی با عقل دکارت وکانت

وی گفت: هیچ واژه ای به اندازه واژه عقل از آفت اشتراک لفظ مصون نمانده، آنهایی که با تاریخ فلسفه آشنا هستند می دانند که در سنت های غربی واژه عقل معانی گوناگونی پیدا کرده، عقل افلاطونی با عقل ارسطویی با عقل دکارتی و کانتی فقط در لفظ مشترک هستند وگرنه در معنی و دلالت با هم متفاوت هستند. عقل افلاطونی، عقل وجود و عقل کانتی و دکارتی، عقل فاعل شناسا یا سوژه است. در صورت های اخیر این عقل خودمختار با قدرت، صورت مستقیم دارد و برای افزایش توانایی بشر تعریف شده است.

وی افزود: در یکی از تعریف های معروف کانت برای عقل آمده است عقل تنها قوه ای است که قدرت نقد خودش را دارد. در باب اینکه عقل چه نسبتی با دین دارد، باید گفت کوشش چنین عقلی این است که دین را به استنتاق در بیاورد و دین باید در برابر این عقل خودبنیاد جواب پس بدهد. عقل فارابی، ابن سینا و سهروردی با عقل کانت و دکارت تشابه خیلی کمی دارند، چون این عقل به مبداء و منشاء خودش توجه تام دارد.

این استاد فلسفه اضافه کرد: در سنت افلاطونی عقل از واحد صادر شده و هیچ گاه از این التفاط غافل نمی شود و انعکاس مبداء را در خودش دارد. چنین عقلی با عقل خودآئین عصر موجود قابل مقایسه نیست. ماجرای جدایی عقل و وحی مثل جدایی روح و بدن دکارت نیست. در فلسفه دکارت وقتی روح و بدن از هم جدا شوند به هم باز نمی گردند. عقل در سنت دینی کاملا متفاوت با رویکرد آن در دوره اخیر است.

کلباسی در پایان تصریح کرد: در کتاب عقل و جهل مرحوم کلینی، از اوصاف عقل بسیار گفته شده که بسیار شگفت انگیز است. نکته مهم اینکه در کارهای تطبیقی و مقایسه ای که درباره عقل می‌شود اگر توجه به مبادی آن نداشته باشیم قیاس مع الفارق است. به این معنا که طور ممکن است عقل هگلی با عقل صدرایی مشابهت داشته باشند. این دو عقل در مبادی و مصادر نمی توانند مشابهت داشته باشند.

باورهای نادرست سبب تحیر و تباهی دین خواهد شد

دیگر سخنران این مراسم قاسم پورحسن دانشیار دانشگاه علامه طباطبایی بود.وی درباره فارابی، شریعت و فلسفه سخنرانی کرد و گفت: خواندن فارابی و ابن سینا برای فهم میراث عقلی ما مهم است. اگر فارابی و ابن سینا نبودند، ما هم سرنوشتی مثل حنبلی و حنفی پیدا می کردیم. فارابی در فصل ۲۴ اگر باب دوم کتاب «الحروف» بحثی درباره فلسفه و دین مطرح می کنند که سرآغاز تتبع در این باب در فلسفه اسلامی محسوب میشود. وی دین را امری عقلانی و مبتنی بر دلایل عقلی تفسیر می کند و تصریح داردکه شریعت تابع فلسفه است. به باور او دینی صحیح است که بر اساس عقل شکل گرفته و در نهایت شایستگی باشد. مراد وی از فلسفه دانش عقلی است که کمال یافته و برهانی باشد. فلسفه ای که برهانی و یقینی نبوده و در وضعی شایسته نباشد نمی تواند مبنای شریعت قرار بگیرد. از این رو فارابی دو سنخ از فلسفه راستین و فلسفه ناراستین و دو سنخ از دین، دین صحیح ودین ناصواب بدست می دهد.

وی افزود: فارابی اعتقاد دارد علت پیوند فلسفه با دین و ساحات عبادی و مناسکی و پرستشی آن تنها به سبب مبداء یا اعتقادی بودن نیست بلکه به سبب برهانی بودن و مدلل و معلل بودن احکام و عبادات دینی است. به همین سبب تاکید دارد که اگر دینی تابع فلسفه ناراستین یا غیربرهانی باشد در آن دین اندیشه های نادرست و انحرافات بسیاری رخ خواهد داد.

دانشیار دانشگاه علامه طباطبایی ادامه داد: فارابی بر این باور است که شریعت صحیح تنها زمانی در میان مردم شکل می گیرد که احکام و بنیان و عباداتش بر فلسفه برهانی و یقینی استوار باشد و زمانی دینِ نادرست و فاسد ظهور می کند که از عقلانیت دور شده و بر فلسفه غیربرهانی مبتنی گردد. هر گاه در دین به جای دلیل و عقل، امور دیگری مانند اغراض مردم یا خواسته های حاکمان سلطه یابد دین به سستی گراییده و اعمال و باورهای وهنی، نادرست و خرافی در میان معتقدان جاری می گردد. گسترش اعمال و باورهای نادرست سبب تحیر و تباهی دین خواهد شد.

این استاد و نویسنده فلسفه در پایان اضافه کرد: مراد فارابی از عقلانی بودن دین، برهانی بودن و مدلل بودن اعمال و باورها در احکام دین است. پرستش صرفا امری تعبدی نیست بلکه مواجهه انسان با خداست. این مواجهه مبتنی بر آگاهی درست و صحیح انسان از جایگاه و سرشت خود و نسبتش با مبداء است. در صورتی که آدمی فهمی صحیح از این مواجهه نداشته باشد ممکن است امری غیریقینی یا ظنی را به جای امری حقیقی بنشاند و این آغاز انحراف و دور شدن از حقیقت است.