گزارشی از خرید و فروش کتاب‌های خطی و قدیمی در فضای مجازی/ عتیقه‌های کاغذی

هما سعادتمند: اینکه با فراگیر شدن اینترنت در سال‌های اخیر سایت‌ها و کانال‌هایی به وجود آمده‌اند که بازارشان داغ است و از شیر مرغ تا جان آدمیزاد را می‌توان در فهرست کالاهای عرضه‌شده‌شان دید، عجیب نیست. شگفتی اینجاست که در بخش فروش این سایت‌ها به کتاب‌هایی بر‌می‌خوریم که به ادعای فروشندگانشان خطی و قدیمی هستند و گویا حکم میراث فرهنگی را دارند اما به‌راحتی خرید و فروش می‌شوند، حکم غریبی که می‌تواند برای دغدغه‌مندان میراث فرهنگی و حتی کاربران و مشتریان خریدهای مجازی پرسش‌برانگیز باشد. مسئله مجاز بودن این امر، صحت و سقم اصل یا تقلبی بودن کتاب‌ها و مواردی از این دست سبب شد در سطرهای پیش‌رو پای این موضوع را پیش بکشیم و به بررسی آن بپردازیم.

کتاب عتیقه با قیمت توافقی
یک جست‌وجوی چند‌دقیقه‌ای در بخش خرید و فروش یکی از سایت‌های پر‌مخاطب ما را با ٩ عنوان کتاب قدیمی ادبی، مذهبی و تاریخی روبه‌رو می‌کند که در معرفی هریک از آن‌ها، گزینه‌هایی مانند «کتاب خیلی قدیمی»، «بالای صد سال»، «کتاب عتیقه با قیمت توافقی» و توضیحات مبهمی شبیه به این‌ها مشاهده می‌شود.
با صاحب یکی از شماره‌تماس‌ها که یک جلد کتاب «مفاتیح الجنان» را با قیمت چهار میلیون تومان به اشتراک گذاشته است تماس می‌گیریم. خبرنگار ما خود را علاقه‌مند به کتاب‌های خطی معرفی می‌کند. صدای آن سمت تلفن خانمی است که ادعا می‌کند این کتاب ارثیه خانوادگی است و دست‌به‌دست از اجدادش به او رسیده است. طبق گفته این فروشنده، او هیچ اطلاعاتی درباره ویژگی یا قدمت کتابی که مالک آن است ندارد. تنها در شرح وضعیت آن، حرف از پوسیده بودنش به میان می‌آورد و می‌گوید: این کتاب یک بار صحافی شده و در همان زمان، برگه‌های ابتدایی آن گم شده است. برای همین، مشخصات کاتب و قدمت آن درحال‌حاضر موجود نیست.
اینکه این کتاب با این شرایط چطور ارزش‌گذاری شده است سؤال بعدی ماست که فروشنده در توضیح آن، پای کارشناسان را پیش می‌کشد و مدعی می‌شود که سال گذشته کتاب را به موزه حرم مطهر برده و کارشناسان کتاب در آستان قدس ارزش آن را رقمی بین پنج تا شش میلیون تومان تخمین زده‌اند اما گفته‌اند در صورتی کتاب را از او می‌پذیرند که اهداکننده باشد، نه فروشنده.

کتاب خطی می‌فروشم، موبایل می‌خرم
کتاب دوم یک نسخه «جامع‌المقدمات» به زبان عربی است. فروشنده خانم جوانی است که مدعی است مادربزرگش مالک اصلی کتاب بوده و پیش از فوتش آن را به او داده است. این خانم نیز مانند فروشنده قبلی کمترین اطلاعی درباره کتابی که حالا مالک آن است ندارد. می‌گوید: من نمی‌دانم کتابم چطور کتابی است. فقط از مادربزرگم شنیده‌ام که خیلی قدیمی است. قیمت را هم توافقی زدم اما واقعا برایم مهم نیست که به فروش برود یا نه.
فروشنده سوم که یک نسخه خطی از «دیوان حافظ» را در این سایت به اشتراک گذاشته است قصد دارد با پولی که از فروش این کتاب عایدش می‌شود موبایل بخرد. به گفته این جوان، این کتاب سال‌هاست که در کتابخانه شخصی پدرش قرار دارد و از آنجا که شرایط نگهداری از آن را نمی‌دانند، در حال پوسیدن است.

معامله کتاب‌های قدیمی در فضای مجازی چندان معتبر نیست
باغی یکی از علاقه‌مندان به جمع‌آوری کتاب‌های خطی است. او خرید و فروش کتاب‌های قدیمی در سایت‌های مجازی را کاری حرفه‌ای نمی‌داند و می‌گوید: کتب‌ قدیمی انواع مختلفی دارند و هریک بسته به ویژگی‌هایشان، در ارزش و قیمت متفاوت‌اند. برای همین، خرید و فروش چنین کالاهایی در فضای مجازی که دسترسی به آن فقط از دور ممکن است چندان معتبر نیست. من کتاب‌های موردنظرم را از کتاب‌فروشی‌های معتبر یا رابطان مورداعتماد و فروشندگانی که درباره آنان اطلاعات کامل دارم تهیه می‌کنم.

خرید و فروش کتاب‌های خطی غیرقانونی نیست
به گفته مشاور مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری خراسان رضوی، طبق قانون، هر شیئی که قدمت آن بیش از صد سال باشد دارای ارزش است و در دسته میراث فرهنگی قرار می‌گیرد. اگر این اشیا در حفاری‌های غیرمجاز کشف شده باشند، کالای قاچاق شمرده می‌شوند و خرید و فروش یا خروج آن از کشور ممنوع است و با متخلفان برخورد قضایی می‌شود.
دکتر فرید جواهرزاده موضوع کتاب‌های خطی را کمی متفاوت‌تر می‌داند و توضیح می‌دهد: معمولا بعید به نظر می‌رسد که کتاب‌های خطی از حفاری‌ها به دست بیایند و ازآنجایی که این کتاب‌ها در دست افراد یا مجموعه‌داران نسخ خطی، کتابخانه‌ها، نهادهای فرهنگی یا آستان‌قدس رضوی به‌وفور یافت می‌شوند، این دست بده‌بستان‌ها اتفاقی نامعمول و غیرقانونی تلقی نمی‌شود اما اگر فردی کتابی خطی یا دارای ارزش میراثی را بخرد و قصد داشته باشد آن را از کشور خارج کند، باید مجوزهای لازم برای خروج کتاب را دریافت کند.

کتاب‌های قدیمی را نمی‌توان از طریق فضای مجازی کارشناسی کرد
هاشم حسینی، کارشناس کتاب‌های خطی اداره کل میراٍث فرهنگی، با بیان اینکه به‌هیچ‌عنوان نمی‌توان کتاب‌های قدیمی را از طریق فضای مجازی کارشناسی کرد توضیح می‌دهد: کتاب مانند اشیای سفالی نیست که یک یا دو وجه ظاهری داشته باشد و بتوان از روی عکس ارزش حدودی آن را حدس زد. یک کتاب صدها برگه دارد و کارشناس کتاب‌های خطی برگ به برگ آن را با دقت بررسی می‌کند چون بدل بودن، تقلب در برگه‌ها و جعلی بودن رقم و مهر کاتب در کتاب‌های خطی محتمل است.
او با بیان اینکه نوع درج شناسنامه در کتاب‌های قدیم و جدید نیز متفاوت است می‌افزاید: در کتاب‌های جدید شناسنامه در صفحه اول درج می‌شود اما شناسنامه کتب خطی قدیمی در سراسر کتاب پراکنده است. بنابراین کارشناس باید کتاب را از نزدیک ببیند و بتواند مقدمه و مؤخره آن را بخواند.

تفاوت کتاب خطی با کتاب چاپ سنگی را بدانید
این کارشناس همچنین با بیان اینکه همه کتاب‌های قدیمی خطی نیستند و کتاب‌های چاپ سنگی هم در دسته کتب قدیمی قرار می‌گیرند اظهار می‌کند: کتاب‌های چاپ سنگی بسیار نادری وجود دارند که در لاهور و کلکته هندوستان چاپ می‌شده‌اند. این کتاب‌ها دارای ارزش هستند و در موزه‌ها قرار دارند اما بیشتر کتاب‌های چاپ سنگی که قدمت آن‌ها به دوره قاجار و ورود صنعت چاپ به ایران می‌رسد و در شمارگان ۵٠ تا ١٠٠ جلد چاپ می‌شده‌اند، در حال حاضر ارزش مادی چندانی ندارند.

برای ارزش‌گذاری کتابتان به آستان قدس بروید
او همچنین درباره اینکه دارندگان کتاب‌های قدیمی چطور می‌توانند به ارزش و قدمت کتاب تحت تملکشان پی ببرند چنین توضیح می‌دهد: در آستان قدس رضوی شورایی متشکل از کارشناسان کتاب وجود دارد که درباره قدمت و قیمت کتاب‌های خطی یا ارزشمند به مشورت می‌پردازند و در صورت تأیید کتابی از سوی آنان، آستان قدس آن کتاب را از مالک می‌خرد و به موزه منتقل می‌کند.
حسینی در پاسخ به این سؤال که آیا میراث فرهنگی هم به خرید کتاب اقدام می‌کند می‌گوید: میراث فرهنگی فقط کتاب‌های خطی‌ای را که به لحاظ محتوا، کالبد، شرایط فیزیکی کتاب، تزیینات و تذهیبات غنی و کامل باشند می‌خرد اما ممکن است کتابخانه‌هایی مانند کتابخانه ملی، کتابخانه مجلس شورای اسلامی و کتابخانه آیت‌ا... مرعشی در قم این کتب خطی یا چاپ‌سنگی را برای نگهداری در بایگانی بخرند.