«بنفشه آفریقایی»؛ جراحیِ یک مثلث عشقیِ قدیمی +عکس

سرویس فرهنگ و هنر مشرق - ویژه‌نامه جشنواره فجر ۳۷ - / سی و هفتمین جشنواره فیلم فجر از ۹ بهمن ماه با برگزاری آئین افتتاحیه بصورت رسمی کار خود را آغاز کرد و جشن سال جدید سینمای ایران فرا رسید. همانند سال‌های گذشته، مشرق در ایام برگزاری جشنواره، نقدهای مختلف و متنوعی از منتقدان و صاحب‌نظران این حوزه را بر فیلم‌های در حال اکران منتشر خواهد. همچنین برای هر روز اکران، گزارشی با عنوان روزنامچه فجر به مخاطبان ارائه خواهد شد که گزارشی از فیلم‌های اکران شده (در سانس اصحاب رسانه و منتقدان) خواهد بود. انتشار نقدهای فنی از منتقدانی با دیدگاه‌های متفاوت به مخاطبان کمک خواهد کرد تا داوری جامع‌تری نسبت به تازه‌ترین آثار فیلمسازان ایرانی داشته باشند. لازم به تذکر و تأکید است، انتشار این نقدها لزوماً در تمام جزئیات آن، بازتاب‌دهنده نظر مشرق نیست.

*****************

نقد شماره ۱۸: فیلم بنفشه آفریقایی - مونا زندی حقیقی

نویسنده: علیرضا پارسا

شکوه (فاطمه معتمدآریا) متوجه می‌شود که همسر سابقش فریدون وضعیت خوبی در آسایشگاه سالمندان ندارد و همسر دومش رضا (سعید آقاخانی) را راضی می‌کند که فریدون را به خانه خودشان بیاورند و از او نگهداری کنند. رضا قبل از این اقدام همسرش، نسبت به انجام این کار رضایت نسبی دارد. حالا این سه نفر قرار است که باهم زندگی کنند. این وضعیت نمایشی یک سوال بزرگ بوجود می‌آورد که آیا می‌توان این رابطه را در ذیل روابط مثلثی - عشقی در سینما تعریف کنیم.

مهمترین وضعیت نمایشی رایج در سینمای جهان برای خلق جذابیت بیشتر ایجاد هندسه عشقی است که از واژه مثلث عشقی در فرهنگ مطبوعاتی -سینمایی ایران استفاده می‌شود. عشق مثلثی حتماً نباید مبتنی بر روابط جنسی باشد، اما در همان زیر مجموعه هندسه عشقی معروف تعریف می‌شود. مثلاً فیلم «شین» جورج استیونز، چنین مثلثی را خلق می‌کند اما رابطه شین و ماریون، هیچگاه از حد معین معمول فراتر نمی‌رود، اما چندین منتقد معتبر سینما عبارت مثلث عشقی را در موردش بکار می‌برند.

بزرگترین تئوریسن‌های سینما و مشهورترین فیلمنامه‌نویسان، هر گاه احساس می‌کنید که مواد داستانی قابل اعتنایی ندارند، از الگوی هندسه عشقی استفاده می‌کنند. نمونه قابل اعتنا در سی و هفتمین جشنواره فیلم فجر، فیلم «آشفتگی» فریدون جیرانی است که یک مثلث میان دو برادر و منشی شرکت تشکیل می‌دهد با این تفاوت که این مثلث جنبه رقابتی ندارد. در نمونه‌های کلاسیک یکی از اضلاع، به شکل منطقی از فیلم حذف می‌شود و در فیلم جیرانی بردیا (بهرام رادان) حذف می‌شود و ضلع دیگر این رقابت یعنی باربد جایش را می‌گیرد.

به هر حال پیرنگ اصلی فیلم مونا زندی حقیقی بر اساس این اسلوب تعریف شده است و از هندسه روابط عشقی استفاده می‌کند، با اینکه شکوه در میان این دو نفر تنها به یک نفر وفادار است، اما الزام شکل‌گیری روابط مثلثی، رابطه جنسی نیست.

بیشتر بخوانید:

روزنامچه فجر: فمینیسم مشکوک به حمایت سفارت‌خانه‌ها +عکس

قدمت تعریف چنین الگوی روایی به نمایشنامه کاملوت بازمی‌گردد و ریشه در ادبیات و نول‌های بریتانیایی دارد. مثلث عشقی کاملوت قدمتی به طول تاریخ دارد و در نمایشنامه آنکه یک فیلم سینمایی بسیار مهم از آن ساخته شده، گئوینور (ونسا ردگریو) با آرتور سالخورده به خوبی و خوشی زندگی می‌کنند تا سر و کله سر لانسلوت (فرانکو نرو) از شوالیه‌های میزگرد پیدا می‌شود.

مرحله اول جذابیت، پذیرش هندسه عشقی در اشکال گوناگون است، فیلم هم روی این موضوع تاکید دارد. به تدریج این رابطه با نزدیکی رضا و فریدون کامل می‌شود و مثلث فیلم شبیه فیلم ژول و ژیم فرانسوا تروفو می‌شود. کاترین در این فیلم با دو نویسنده زندگی می‌کند. ژول و کاترین صاحب فرزند می‌شوند اما کاترین از ژول می‌خواهد که ژیم هم با آن‌ها زندگی کند

بودن در چنین رابطه‌ای، به هر حال برای رضا (با بازی سعید آقاخانی) ساده نیست. رضا در بیشتر اوقات هیجانات منفی زیادی را تجربه می‌کند و هرگاه همسرش در کنار شوهر سابقش می‌نشیند، عصبانی می‌شود که چرا باید تجربه رابطه عاطفی خود را با شخص دیگری تقسیم کند. گاهی احساس می‌کند فریب خورده است، زیرا خودش هم نمی دانسته که در چنین رابطه‌ای‌، در گام نخست به خودش صدمه عاطفی می‌زند و فیلم به صورت تدریجی حس عاطفی زن را میان دو مرد به صورت توجیه‌پذیری تقسیم می‌کند.

این استنباط‌ها در برخی سکانس‌های فیلم وجود دارد و کاملاً قابل اثبات است. رضا گاهی از خودش بدش می‌آید که حاضر به پذیرش چنین کاری شده است، گاهی گیج و آشفته می‌شود، چون میان چیستی درست و غلط گرفتار است. گاهی از فریدون (با بازی رضا بابک) خشمگین است و گاهی مستاصل. استیصال رضا دلیل دارد و در یکی از سکانس‌هایی که با همسرش قدم می‌زند راز گذشته خویش را افشا می‌کند که در خانه دوستش، عاشق همسر او می‌شود. رضا زمانی که شکوه همسر فریدون بوده، عاشق او شده و یکسال پس از طلاق فریدون با او ازدواج کرده است.

بیشتر بخوانید:

روزنامچه فجر: افول مستدام میرکریمی و صعود هنرمند +عکس

در آثار سینمایی که مبتنی بر الگوی روابط مثلثی، شکل می‌گیرد، فردی که وارد رابطه می‌شود، در چرخه‌ای از ظالم بودن، مظلوم بودن یا ناجی بودن قرار می‌گیرد. در روزهای نخست که فریدون دچار شب ادراری می‌شود، رضا وارد عمل می‌شود و تشک او را عوض می‌کند تا عیب رفیق سابق خویش را بپوشاند و وضعیت مظلومانه فریدون، نمود پرنگی پیدا کند و زنِ مرد را به تدریج وادار به همدلی می‌کند.

در نمایش مثلثی روابط، یکی از اضلاع باید همدلی تماشاگر را برانگیزد و شخصیت فریدون موفق به این کار می‌شود. رابطه زناشویی بر اساس فرهنگ حاکم، یک مترادف اجتماعی در تمامی فرهنگ‌ها دارد. عنوان مسئولیت اجتماعی از مفهوم ازدواج تفکیک‌ناپذیر نیست. چطور شکوه می‌تواند مسئولیت اجتماعی خویش را میان دو نفر تقسیم کند. اگر علقه‌ای نسبت به فریدون نداشت، دست به چنین اقدامی نمی‌زد.

فیلمنامه چندین حفره اساسی دارد. در فیلم عنوان می‌شود که رضا و فریدون در گذشته باهم رفیق بوده‌اند و در سکانس قدم زدن شکوه و رضا مشخص می‌شود، باهم رابطه اجتماعی قوی هم داشته‌اند. پرسشی که مطرح است این است که چرا در طول فیلم رضا و فریدون رابطه رفاقت خود را در گذشته تشریح نمی‌کنند. نکته مهمتر است که وضعیت تمامی سکانس‌هایی که رضا و فریدون باهم برخورد دارند، نشان می‌دهد اطلاعات کمی از گذشته یکدیگر داشته‌اند. از این منظر طرح رفاقت سابق رضا و فریدون در گذشته استدلال دراماتیک ندارد.

هنگامیکه مرد طلبکار به خانه آنان مراجعه می‌کند و پول طلب می‌کند، فریدون کارت خود را به رضا می‌دهد. رضا می‌پرسد: پول از کجا آوردی؟ در صورتیکه ظاهر رضا و موقعیت فرزندانش نشان می‌دهد که او موقعیت مالی خوبی دارد و رضا زندگی بسیار زیر متوسطی دارد. همین موقعیت بازهم سابقه رفاقت آن‌ها را تحت الشعاع قرار می‌دهد چگونه و بر اساس چه نشانه‌های اجتماعی مشترکی دوست بوده‌اند؟

سوال دیگری که مطرح می‌شود، شکوه چگونه موقعیت خانوادگی بهترش را در زندگی با فریدون رها کرده و وارد زندگی با رضا شده که کیفیت کمتری دارد؟ پنهان کردن گذشته شخصیت‌ها چیزی به فیلم نمی‌افزاید، بلکه قابلیت‌های دراماتیک عرضه شده را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. این اشکال در فیلم قبلی مونا زندی حقیقی نیز وجود داشت و گذشته شخصیت‌ها به دقت تبیین نشده بود.

درباره جشنواره فجر ۳۷ بیشتر بخوانید:

سکانس‌های نفس‌گیر از کارگردان «نفس» + عکس

تخیلات سینمایی یک جوان ۳۹ ساله؛ دقیقه‌ای چند؟ + عکس

آغازی خوب برای فیلمی نه چندان خوب +عکس

قد و قواره سینماییِ آقای ۱۹۵ سانتی! +عکس

هم «دیدن این فیلم جرم است» هم فکر کردن به آن! +عکس

فمینیسم مشکوک به حمایت سفارت‌خانه‌ها +عکس

الناز شاکردوست رستگارترین بازیگر جشنواره سی و هفتم +عکس