فرونشست زمین در تهران سالی 36 سانتی‌متر است!

فرونشست‌ زمین (Land Subsidence) و فروچاله‌ها در شهر تهران به دلیل مصرف بی‌رویه آب زیرزمینی افزایش پیدا کرده است و بر اساس آمار سالانه حدود 36 سانتی‌متر از سطح زمین پایتخت نشست می‌کند.

در چندین سال گذشته شاهد پدیده مخربی به نام فرونشست زمین بوده‌ایم که مناطق مختلفی از کشور را تحت تاثیر خود قرار داده است. فرونشست زمین آسیب‌های مالی و جانبی شدیدی را برای شهروندان به دنبال خواهد داشت که متاسفانه فعالیت‌های نادرست محیط زیستی انسانی چنین شرایطی را به وجود آورده است. بسیاری از متخصصان و کارشناسان این حوزه بر این باورند که پدیده فرونشست زمین در آینده‌ای نه‌چندان دور آسیب‌های مالی و جانی شدید و جبران‌ناپذیری به میلیون‌ها شهروند تهرانی وارد می‌کند.

دلایل فرونشست زمین

بسیاری از کارشناسان و متخصصان در بازه‌های زمانی مختلف شواهد عینی پدیده فرونشست را در مناطق مختلف کشور بررسی می‌کنند. این کارشناسان دلایل فرونشست زمین را مواردی چون ایجاد سدهای متعدد، جلوگیری از تغذیه مناسب سفره‌های آب زیرزمینی، برداشت‌های بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی و ساخت و سازهای انبوه می‌دانند. از سویی شهر تهران به صورت چشمگیری در حال توسعه بوده و چنین عاملی به خودی خود فرایند فرونشست زمین را تشدید می‌کند.

در حال حاضر بررسی‌های کارشناسان نشان می‌دهد که دشت‌های کشور با فرونشست شدیدی مواجه هستند و نکته هشدار دهنده اینجا است که شهر تهران وضعیت بدتری از دشت‌های کشور دارد. از سویی با برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی میزان پایداری خاک‌ها از بین می‌رود که به موجب آن محفظه آب‌ زیرزمینی نیز با خلا و در نهایت با نابودی مواجه می‌شود که سرانجام آن فرونشست زمین خواهد بود.

تهران در وضعیت هشدار

شهر تهران به دلیل برخورداری از جمعیت چند میلیونی نسبت به سایر مناطق کشور با مصرف آب زیادی مواجه است که به همراه انبوه‌سازی ساختمان‌های بلند شرایط فرونشست زمین را تشدید کرده و خسارت‌های ناشی از آن را افزایش می‌دهد. در 2 سال گذشته شاهد 5 فرونشست بزرگ در شهر تهران بوده‌ایم که در خیابان‌های پیامبر(ص)، شهران، مولوی، سه‌راهی خیابان خیام و میدان قیام اتفاق افتاده است. از شمال تهران به سمت شهر ری رشته قنات‌های مختلفی وجود دارد که به دلیل ساخت‌وسازهای بی‌رویه و غیر مهندسی به روی آن خسارت‌های ناشی از این پدیده را افزایش داده‌ایم. در کنار پدیده فرونشست زمین، زلزله‌های کوچک نیز می‌توانند ساختمان‌هایی که حساس شده‌اند را با خطرهای جدی مواجه کنند.

در حال حاضر پدیده فرونشست زمین جان و مال شهروندان تهرانی را تهدید می‌کند و به نوعی یک بحران بزرگ شناخته می‌شود، اما به جای استفاده از راهکارهای مقطعی برای حل این بحران، باید از راهکارهای اساسی استفاده کنیم. متاسفانه شهروندان تهرانی به صورت بی‌رویه از آب مصرف می‌کنند که این مورد از دلایل اصلی شکل‌گیری پدیده فرونشست زمین محسوب می‌شود. البته طبق آمار، شهروندان شمال شهر تهران مصرف آب بیشتری را نسبت به سایر مناطق دارند.

انواع فرونشست زمین

در شهر تهران سه نوع فرونشست زمین پیوسته، منطقه‌ای و نقطه‌ای وجود دارد. شهر تهران هر ساله حدود چند میلی‌متر با فرونشست پیوسته مواجه است. همچنین در تهران شاهد فرونشست منطقه‌ای هستیم؛ یعنی یک منطقه میزان فرونشست بیشتری نسبت به سایر مناطق دارد. فرونشست نقطه‌ای نیز بعضا به دلیل مسدود شدن قنات یا ترکیدگی لوله‌های شبکه آبی ایجاد می‌شود که با تجمع آب، پایداری زمین از بین می‌رود و به شکلی اتفاقی زمین فرونشست می‌کند. طبق آمار منتشر شده، شهر تهران روزانه یک میلی‌متر نشست می‌کند که این آمار سالانه حدود 36 سانتی‌متر خواهد بود و از این حیث شهر تهران در جهان رکوردار است.

فروچاله‌ها

شهر تهران با پدیده خطرناک فروچاله‌ها نیز روبه‌رو است. این پدیده در حال حاضر در دشت‌های خشکیده ورامین به خوبی مشاهده می‌شود. تاکنون شهروندان تهرانی با پدیده فروچاله به صورت عینی مواجه نشده‌اند، اما اگر چنین فرایندی ادامه داشته باشد، به زودی ساختمان‌ها تخریب می‌شوند و در خیابان‌ها چاله‌های ناگهانی ایجاد می‌شود. در قسمت‌های جنوبی تهران تهدیدهای نشست زمین بیش از پیش احساس می‌شود. طبق آمار در مناطق 22 گانه شهر تهران دو عامل اصلی برای شکل‌گیری فرونشست زمین وجود دارد؛ اول اینکه تاسیسات شهری مانند لوله‌های آب دچار فرسودگی هستند که باعث نشت آب می‌شود و عامل دیگر حفار‌ی‌هایی است که در این مناطق در حال انجام است.

سایر شهرها نیز در خطر هستند

برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی در وقوع پدیده فرونشست زمین تاثیر بسیاری دارد و در حال حاضر دشت‌های استان‌های کرمان و خراسان با بیلان منفی آب زیرزمینی مواجه هستند. در واقع با برداشت آب زیرزمینی میزان مقاومت محفظه آبی کاهش پیدا می‌کند و به دلیل خلاهایی که ایجاد می‌شود، فرونشست زمین رخ می‌دهد. چنین پدیده‌ای آثار مخربی همچون شکاف عمیق در سطح زمین، خرابی ساختمان‌ها و کج شدن لوله‌های چاه را به همراه دارد. همچنین این پدیده باعث لوله‌زائی چاه‌ها می‌شود؛‌ یعنی با فرونشست زمین، لوله‌های چاه از سطح زمین بالاتر می‌آیند.

در سال‌ 95 علی بیت‌اللهی، مدیر بخش زلزله مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن وزارت راه و شهرسازی عنوان کرد از تمامی منابع آبی کشور فقط 4 درصد برای آب شرب استفاده می‌شود و سایر آن به بخش‌های کشاورزی و کارخانه‌های صنعتی اختصاص پیدا می‌کند. همچنین به دلیل بارش کم باران و مصرف بی‌رویه آب بسیاری از دشت‌های معروف ایران نظیر دشت اصفهان، تبریز، رفسنجان، قزوین با کاهش سطح روبه‌رو شده‌اند. در گزارشی که در ژورنال نیچر منتشر شده است متوجه می‌شویم که مناطقی از شهر تهران به صورت سالانه حدود 25 سانتی‌متر نشست می‌کنند که این میزان پس از بررسی دقیق تصاویر ماهواره‌ای به دست آمده است و این نشست‌ها به سمت فرودگاه بین‌المللی امام خمینی (ره) در حال گسترش است.

تاثیر منفی احداث مترو در تهران

ابوالفضل قناعتی عضو هیئت رئیسه پیشین شورای شهر تهران در این خصوص عنوان کرد تمامی مهندسان و پیمانکاران قبل از احداث مترو باید با دستگاه‌های پیشرفته مقاومت خاک را اندازه‌گیری کنند تا از خطرهای احتمالی جلوگیری شود، اما برخی از خطوط تهران بدون در نظر گرفتن چنین شرایطی و بررسی‌های لازم احداث شده است که عواقبی را به همراه خواهد داشت. در واقع باید تمامی خاک کل مسیر حفاری مترو بررسی شوند تا در هر نقطه‌ای که خاک آن استقامت کافی را نداشت، مراحل حفاری متوقف شود.

خاک تهران سست است

نفیسه نادری، کارشناس منابع آب و خاک در این خصوص عنوان کرد خاک برخی از مناطق تهران سست است و توانایی تحمل عملیات عمرانی را ندارد. از سویی وقتی لوله‌های آب شرب و فاضلاب از میان چنین محیط‌های خاکی عبور می‌کنند میزان سستی خاک و انحلال آن را افزایش می‌دهند. در دو دهه گذشته عمق سفره‌های زیرزمینی تهران حدود 40 متر بود که الان به 20 متر رسیده است. همچنین در حال حاضر 9 تا 10 هزار کیلومتر شبکه آب شرب در پایتخت وجود دارد که حدود 2 تا 3 هزار کیلومتر از این شبکه آبی فرسوده و قدیمی هستند که چنین عاملی در وقوع فرونشست زمین و فروچاله‌ها نقش زیادی دارد.

تهران به یک مدیریت یکپارچه نیاز دارد

بسیاری از کارشناسان بابت وقوع پدیده فرونشست زمین و فروچاله‌ها هشدار داده‌اند و می‌گویند برای حل این مشکل به یک مدیریت یکپارچه نیاز است. در ماه‌های گذشته بسیار از ساکنان یوسف‌آباد و امیرآباد تهران از فرونشست سطح خانه‌های خود خبر داده‌اند و این اتفاق در بزرگراه ستاری و بلوار کوهسار نیز رخ داده است و تمامی این اتفاق‌ها به نوعی هشداری جدی برای وقوع یک حادثه بزرگ به‌شمار می‌روند. اگر چنین پدیده‌ای به صورت ناگاهی در کنار راه‌آهن، راه‌ها، دکل‌های برق و سایر شریان‌های حیاتی شهر تهران رخ دهد، آسیب‌های جدی و جبران‌ناپذیری به جان و مال شهروندان می‌رساند. از این رو باید تمامی مسئولان و دستگاه‌های مربوطه، مدیریت یکپارچه‌ای را انجام دهند تا از وقوع حوادث این‌چنینی جلوگیری شود.