میراث فرهنگی در یونسکو و ثبت جهانی نوروز: احمد جلالی

دکتر احمد جلالی، سفیر یاران در یونسکو

شفقنا – میراث فرهنگی در یونسکو و ثبت جهانی نوروز نوشته ای از دکتر احمد جلالی سفیر در یونسکو است که قسمت نخست آن پیشتر منتشر شد.

شفقنا بخش دوم[۱] این یادداشت را تقدیم می کند:

در بخش اول گفتیم که چگونه کنوانسیون هائی با موضوع میراث فرهنگی در یونسکو پدید آمد. یکی از آنها کنوانسیون حفاظت از میراث فرهنگی ناملموس»[۲] (میراث معنوی) که در سال ۱۳۸۴ ( ۲۰۰۳ میلادی) تصویب شد که بر اساس آن، آیین باستانی «نوروز» در مرحله اول با عضویت هفت کشور ایران، جمهوری آذربایجان، هند، قرقیزستان، پاکستان، ترکیه و ازبکستان در هشتم مهرماه ۱۳۸۸ ( سی ام سپتامبر ۲۰۰۹) ثبت جهانی شد. اما در این مرحله، پرونده ثبت این میراث شامل همه کشورهای منطقه که نوروز را جشن می گیرند نمی شد زیرا آنها موفق نشده بودند مقدمات فنی و لجستیکی تهیه پرونده را، مطابق با معیارهای کنوانسیون و آئین نامه های مربوط، به موقع آماده کنند. از سال ۱۳۹۲ ، پنج کشور افغانستان، تاجیکستان، ترکمنستان و عراق از ایران که هماهنگ کننده و مسول تجمیع اسناد پرونده نوروز است، خواستند که مسیر پیوستن آنها به ثبت جهانی نوروز را هموار کند و روند لازم را سامان دهد.

این کار چندان آسان نبود زیرا از نظر مقررات یونسکو و آئین نامه های اجرائی «کمیته بین الدول حفاظت از میراث فرهنگی ناملموس»، امکان پیوستن اعضای جدید به پرونده ای که قبلا ثبت شده وجود نداشت. تنها راه این بود که هفت کشور عضو ثبت جهانی نوروز، همگی توافق کنند که آن پرونده ثبت شده در ۱۳۸۸ کلا کنار گذاشته شود و از اول پرونده جدیدی، این بار با مشارکت دوازده کشور، آماده و برای بررسی به یونسکو تسلیم گردد. برای این کار لازم بود نمایندگی ایران در یونسکو با کشورهای عضو پرونده ثبت شده قبلی وارد مذاکره شود و آنها را قانع کند که تن به این زحمت مجدد بدهند یعنی به اول خط بازگردند و همه آن راه طی شده چند ساله قبلی را دوباره از آغاز بپیمایند و زیر بار مذاکرات و هماهنگی های دیپلماتیک لازم هم بروند البته این بار در حلقه بزرگتر دوازده کشور.

کسانی که ساز و کار کارهای چند جانبه در سازمان های بین المللی مانند یونسکو را می شناسند می دانند که در این قبیل امور، رسم بر ایجاد اجماع میان اعضای ذیربط است. مخالفت یا تعلل یک کشور کافی است که کل پروژه گره بخورد و بخوابد. کسانی که تجربه مذاکرات چند جانبه را ندارند نمی توانند به روشنی تصور کنند که چگونه یک مشکل کوچک می تواند کل فضای تفاهم را مختل کند یا عملا معطل بگذارد. این وظیفه مدیر یا هماهنگ کننده مذاکرات است که، با حوصله ورزی و درک موقعیت همه طرفها، راه تعامل را باز نگه دارد. در این مورد البته، ایجاد اجماع در جزء به جزء مراحل کار، و هماهنگ کردن دوازده کشور، با ملاحظات دیپلماتیکی که معمولا در میان می آید، دشوارتر و حساس تر از مرحله قبلی با هفت کشور بود. بخصوص که طبیعی بود که بعضی از کشورهای عضو پرونده ثبت شده در ۱۳۸۸، انگیزه و عجله چندانی برای دوباره کاری طولانی برای ورود اعضای جدید نداشته باشند، اما کشورهای متقاضی پیوستن، اصرار و شتاب داشتند. این در حال بود که اگر حتی یک فقره از همه مدارک و مقدمات لازم از سوی یک کشور ناقص می بود و به جدول زمانبندی نمی رسید، همه پرونده متوقف می شد.

از طرف دیگر، ما باید کمک می کردیم که این پنج کشور متقاضی جدید، به فورمت های کنوانسیون میراث ناملموس و مسیری که از جهت کارشناسی در یک پرونده چند ملیتی می باید می پیمودند آشنا شوند و پایتخت های خود را هم توجیه کنند. نمایندگی ایران در یونسکو این مذاکرات و هماهنگی ها را آغاز کرد تا پس از توافق در کلیات، جدول زمانبندی مورد توافق همه دوازده کشور برای هر مرحله و هر بخش از پرونده معین شود. از نمایندگان این دوازده کشور، طی جلسات مکرر و متناوب در مقر یونسکو دعوت می کردیم تا قدم به قدم این مسیر اقدام مشترک هموار شود و نمایندگان این پنج کشور جدید توجیه شوند تا بتوانند با اعضای قبلی همگامی کارشناسانه و تخصصی هم داشته باشند. بعضی از این جلسات گاهی سه ساعت به طول می انجامید زیرا من مجبور بودم با حوصله به تک تک مشکلات و نظرها یا پیشنهادها گوش بدهم، آنها را درک کنم و نقاط ابهام در ذهنشان را بشناسم، و دیگر اعضای قبلی را هم به درک مشترک و همراهی گام به گام برسانم. دکتر حمیصی، معاون نمایندگی هم، با استفاده از تجربه و مهارت دیپلماتیک خود، از آغاز تا به انجام این مسیر چهارساله، درگیر هماهنگیها و رفع موانع بود. نمایندگی ایران، جدا از جلسات جمعی، حتی با نمایندگان بعضی از متقاضیان جدید که مشکل کارشناسی داشتند، دو به دو، جلسه کاری می گذاشت و نواقص اجزاء بخش مربوط به آنها را برایشان آماده می کرد تا معطل نمانند. نتیجه جمع بندی های جلسات و هماهنگی ها را به دوستان سازمان میراث فرهنگی در تهران منتقل کردیم و آنها که تجربه کارشناسی تکمیل پرونده قبلی را با خود داشتند، نهایتا میزبان جلسه کارشناسان میراث فرهنگی همه این یازده کشور در تهران شدند تا با تبادل نظر و ارائه تجربیات فنی، از متون دوازده گانه مربوط به هر کشور، هویت واحد و هماهنگی برای تهیه پرونده جامع جدید با اجماع همگی اعضا پدید آید. این را هم بگویم که در هر امری که به کنوانسیونهای یونسکو مربوط می شود، ما یک مرجع ملی داریم، و مرجع ملی در کنوانسیون های مربوط به میراث فرهنگی یونسکو، سازمان میراث فرهنگی کشور است. دکتر طالبیان و همکاران عزیزش در بخش میراث فرهنگی این سازمان خسته نباشند که با امکانات کم، وظایف سنگینی بر دوش می کشند. در این میان جا دارد خصوصا از زحمات آقای محمد میرشکرائی، پژوهشگر ارجمند آئین نوروز یاد کنم.

القصه، پس از چهار سال کار و پیگیری های مداوم در این دوازده کشور، در سطح پایتخت ها و نیز در نمایندگی های این کشورها در مقر یونسکو در پاریس، و رفع اشکالات فنی و آئین نامه ای پرونده در دبیرخانه یونسکو، سرانجام پرونده ثبت شده قبلی (با عضویت هفت کشور) به کنار نهاده شد، و این پرونده جدید، که بزرگترین پرونده میراث ناملموس بشریت است که تا کنون در یونسکو مطرح شده، در دستور کار یازدهمین اجلاس «کمیته بین الدول حفاظت از میراث فرهنگی ناملموس یونسکو» قرار گرفت. این اجلاس از ۲۹ نوامبر تا ۳ دسامبر ۲۰۱۶ در آدیس آبابا پایتخت اتیوپی برگزار شد. و خوشبختانه چون همه دقتها و مدارک و پیش نیازهای لازم برای رفع نواقص و پرونده با مدیریت ایران قبلا انجام شده بود، در تاریخ چهارشنبه، ۱۰ آذرماه ۱۳۹۵ (اول دسامبر ۲۰۱۸) و آئین نوروز، مجددا و این بار با عضویت دوازده کشور، با اجماع همه اعضای کمیته بی هیچ مشکلی در فهرست میراث معنوی یونسکو ثبت جهانی شد.[۳]

مرسوم است که پس از ثبت یک اثر، کشورهای ذی ربط یا علاقه مند اظهارات کوتاهی مطرح می کنند. از جمله، سفیر هند و نمایندۀ قزاقستان، ضمن برشمردن وجوه اهمیت این پرونده بزرگ و تاثیر آن در صلح و تفاهم فرهنگی منطقه ای، از مدیریت سفیر ایران در ایجاد هماهنگی در این پرونده در مقر یونسکو در پاریس تشکر کردند. دکتر طالبیان در صحبت کوتاهی به وزن تاریخی این اثر معنوی و مراحل ثبت و تاثیر این همکاریهای فرهنکی بر محور میراث نوروز اشاره کرد. صحبت پایانی علی الرسم با من بود که از طرف ایران و همه اعضای دیگر پرونده نوروز، از همکاری همه کشورهای علاقه مند، اعضای کمیته بین الدول میراث نا ملموس، کشور میزبان و دبیرخانه یونسکو تشکر کردم و در ادامه به کوتاهی توضیح دادم که چرا «نوروز» خود راوی یک تمدن است. از آنجا که نام عمر خیام معمولا برای همه حاضران در این قبیل محافل آشناست، از کار درخشان او و تیم منجمان زیج ملکشاهی و تقویم جلالی که همچنان دقیق ترین تقویم هاست گفتم، و اینکه چگونه بر آن اساس، دقیقه و ثانیه ورود به لحظه نوروز مشخص می شود. به نوروزنامه خیام هم اشاره ای داشتم و نهایتا سخن خود را با این رباعی زیبای او، به فارسی و ترجمه و توضیح به انگلیسی، پایان دادم:

‎ چون ابر به نوروز رخ لاله بشست ‎برخیز و به جام باده کن عزم درست

‎ کاین سبزه که امروز تماشاگه تست ‎فردا همه از خاک تو برخواهد رست

‎که چون با نوع سخن گفتن های خشک و رسمی متفاوت بود، استقبال زیاد اجلاس و کف زدن ممتد حاضران را در پی داشت. همه جلسات چند روزه این اجلاس بطور آنلاین پخش مستقیم می شد و علاقه مندانی که در ایران آن را از انترنت زنده تماشا می کردند دیدند که چگونه نمایندگان کشورها برای تبریک به میز ایران هجوم آوردند، و به میز دیگر اعضای حوزه نوروز که اکنون رسما میراث فرهنگی معنوی همه بشریت قلمداد می شد.

به شهادت کارشناسان یونسکو، این پرونده یکی از موفق‌ترین پرونده‌های میراث جهانی است. هم بزرگترین پرونده چند ملیتی است که تا کنون به ثبت رسیده، و هم بهترین پرونده‌ای است که می تواند، در سطح یونسکو، معرف اهداف کنوانسیون میراث معنوی ۲۰۰۳ باشد. نمونه ای گویا از میراثی باستانی و فراگیر که در منطقه ای پرآشوب، پیام آور پرقدرت دوستی و شادی و صلح و وصل است. همان که روح کنوانسیون آرزو می کند.

موفقیت ثبت چند ملیتی نوروز در فهرست میراث جهانی یونسکو در مرحله اول در سال ۱۳۸۸ (۲۰۰۹)، زمینه مناسبی فراهم آورد تا مجمع عمومی سازمان ملل، در شصت و چهارمین اجلاس خود، تحت ماده ۴۹ دستور کار خود، در تاریخ چهارم اسفند ۱۳۸۹ (۲۳ فوریه ۲۰۱۰) با تصویب قطعنامه‌ای، به اتفاق آراء، روز ۲۱ مارس (اول فروردین) را به عنوان «روز جهانی نوروز» نام‌گذاری کند و برای نخستین‌بار در تاریخ سازمان ملل، نوروز، این زادۀ دیرپای فرهنگ ایرانی، به‌عنوان یک مناسبت بین‌المللی و یک میراث معنوی جهانی به رسمیت شناخته شود. در متن این قطع نامه به تصریح آمده است که «مجمع عمومی از ثبت نوروز در فهرست میراث معنوی یونسکو استقبال می کند؛ و اذعان می کند که نوروز تجسم وحدت میان میراث فرهنگی و سنت هائی است که قرون متمادی قدمت دارد، و در تحکیم پیوند میان مردمان بر اساس احترام متقابل و آرمان صلح و حسن همجواری نقش برجسته ای دارد». [۴] در بخش سوم این نوشته، در باره این قطعنامه بیشتر توضیح خواهم داد. (ادامه دارد)

[۱] در صفحه ۳ روزنامه اطلاعات مورخ ۱۶ اسفند ۱۳۹۷ چاپ شد. بخش اول آن، در صفحه ۳ روزنامه اطلاعات مورخ ۱۲ اسفند ۱۳۹۷ چاپ شد، و سایت شفقنا هم همان روز به نقل از اطلاعات آن را منتشر کرد، لینک: https://fa.shafaqna.com/news/715739/

[۲] Convention for the Safeguarding of the Intangible Cultural Heritage (2003)

[۳] اسامی هیات نمایندگی ایران در اجلاس آدیس آبابا در اتیوپی (۲۹ نوامبر تا ۳ دسامبر ۲۰۱۶ ): احمد جلالی، محمدحسن طالبیان، فرهادنظری، مینا عمیدزاده، شروین گودرزی، شبان میرشکرایی.

[۴] Resolution 64/253 adopted by the General Assembly on 23 February 2010:

International Day of Nowruz,

Document A/64/L.30/Rev.2, Sixty-fourth session, Agenda item 49; Meeting Record/ Date/ Press Release/ Vote: A/64/PV.70 , ۸ Feb. 2010 , GA/10915, without vote.