داستان یک تکیه 150 ساله؛ از نخل‌گردانی تا مهم‌ترین تعزیه‌های عاشورایی

تکیه نیاوران پس از تکیه دولت، یکی از قدیمی‌ترین تکیه‌‌های تهران است و هزار و ۵۰۰‌ مترمربع مساحت دارد. در تاریخ آمده که ناصرالدین ‌شاه از ابتدای سلطنتش به نیاوران علاقه داشت و بیشتر اوقاتش را آنجا می‌گذراند؛ روایت است، طی همان سال‌‌هایی که محرم با تابستان مصادف می‌‌شد و ناصرالدین شاه در کاخ صاحبقرانیه‌اش در نیاوران بود، این تکیه را بنا کرد. تکیه‌ای که «میرزامحمدباقر معین‌البکاء» از مهم‌ترین تعزیه‌گردان دوره قاجار، تعزیه‌اش را آنجا اجرا می‌کرد و هنوز هم گنبد سبز و سکوی تعزیه‌اش پابرجاست.

به گزارش خبرنگار ایلنا، «روز عاشورا ناصرالدین شاه از سفیر و اعضای سفارت دعوت کرد تا در مراسم تعزیه که در کاخ نیاوران (صاحبقرانیه) برپا می‌شد شرکت کنیم. ما را به چادری هدایت کردند که در وسط باغ و نزدیک اطاقی که شاه برای تماشای تعزیه در آن می‌نشست، برپا شده بود. از داخل چادر میدان بزرگی را جلوی ساختمان قصر می‌توانستیم نظاره کنیم. جلوی ساختمان یک دسته از افراد ایل قاجار که از اقوام و خویشان شاه بودند پای برهنه ایستاده بودند و سینه می‌زدند. در وسط میدان قسمتی را به وسیله نرده از دیگر قسمت‌ها مجزا کرده بودند و آنجا را به‌ صورت صحرای کربلا در نظر تماشاچیان مجسم می‌کردند و در وسط این قسمت دو خیمه سبز رنگ به عنوان حضرت سیدالشهدا و خاندان او برپا کرده بودند و همین قسمت سکوی وسیع و مرتفعی قرار داشت که تعزیه‌خوان‌ها از روی آن تعزیه می‌خواندند.» این‌ها تصاویری است که «هاینریش بروگش»، نماینده دولت پروس (آلمان) در ایرانِ دوره ناصرالدین‌شاه، در کتابش از اجرای تعزیه روز عاشورا در «تکیه نیاوران» ترسیم کرده است.

تکیه نیاوران پس از تکیه دولت، یکی از قدیمی‌ترین تکیه‌‌های تهران است و هزار و ۵۰۰‌ مترمربع مساحت دارد. در تاریخ آمده که ناصرالدین ‌شاه از ابتدای سلطنتش به نیاوران علاقه داشت و بیشتر اوقاتش را آنجا می‌گذراند؛ روایت است، طی همان سال‌‌هایی که محرم با تابستان مصادف می‌‌شد و ناصرالدین شاه در کاخ صاحبقرانیه‌اش در نیاوران بود، این تکیه را بنا کرد. تکیه‌ای که «میرزا محمد باقر معین‌البکاء» از مهم‌ترین تعزیه‌گردان دوره قاجار، تعزیه‌اش را آنجا اجرا می‌کرد و هنوز هم گنبد سبز و سکوی تعزیه‌اش پابرجاست.

تکیه نیاوران ۱۵۰ سال پیش به دستور ناصرالدین شاه و به دست استاد حسن خرپاکوب پا گرفت؛ با اینکه چهره منطقه نیاوران در طول چند دهه، تغییر زیادی کرد اما شمایل تکیه‌اش چندان دگرگون نشد. چندباری مرمت شد و سقفی چوبی بر فراز سکوی تعزیه‌اش زدند و کنار ستون‌های چوبی قدیمی‌اش، ستون‌هایی تازه زدند تا از هم نپاشد. در زمان ساخت، دور تا دور تکیه طاق نما بود که هر کدام به یکی از خانواده‌های نیاوران تعلق داشت تا در مراسم مذهبی، در قسمت خودشان چای درست کنند و با چراغ نفتی و پارچه سیاه به استقبال محرم بروند.

تکیه نیاوران سال ۱۳۸۳ در فهرست آثار ملی جا گرفت؛ فرم کلی تکیه تغییراتی داشت به‌طوری‌که در ابتدا خبری از شیروانی، خرگاه و طاق نما نبوده است. نمای بیرون تکیه خبری از قدمت آن ندارد اما درونش دنیای دیگری است. کنار در ورودی موزه‌ای از وسایل قدیمی تعزیه‌خوانی و قوری و سماورهای قدیمی است. سقف این بنای دایره‌ای شکل چوبی‌ست و میانه‌ی آن هم ضریح بازسازی شده امام حسین (ع) قرار دارد.

وسط تکیه نیاوران فضایی با ۸ ستون چوبی برای اجرای نمایش تعزیه ساخته شده است. دورتادور تکیه هم طاق‌نما زده شده و قدیم‌ها هریک از این طاق‌نماها به یکی از طایفه‌های نیاوران از جمله نیاورانی، جوزی، شیرافکن، خیری، پشتکوهی، عموجعفری، خسروانی، لاجوردی، شهنازی، اژدری و گرجی تعلق داشت و سیاهپوش کردن طاق‌نما نیز برعهده همان طایفه بود. اهالی هر طایفه هنگام عزاداری در طاق‌نمای خود می‌نشستند و از عزاداران پذیرایی می‌کردند.

بالای هر طاق‌نما شمایل و نقاشی‌هایی از زندگی و سرگذشت یاران امام حسین(ع) در واقعه عاشورا، نصب شده است. در کنار پرده‌ها و شمایل که نشان از پرده‌خوانی و نقالی راویان و نقالان در ایام محرم دارد، نخلی هم دیده می‌شود که نمادی از تابوت امام حسین(ع) است. نخل تکیه نیاوران به‌عنوان یک اثر ماندگار هنری با نقاشی‌هایی از واقعه عاشورا روی آن از جمله آثار ثبت ملی شده است و در یکی از طاق‌نماها نگهداری می‌شود و مراسم نخل‌گردانی هم روز عاشورا برپا می‌شود.

تکیه نیاوران، میراث زنده اجرای تعزیه در تهران است. برای همین هم بهترین مکان برای فیلمبرداری تعزیه آخر سریال شب دهم شد تا تصویر آخرین تعزیه آن، در تکیه زیبا و تاریخی تهران ثبت شود. سکوی اجرای آن ماجراها به خود دیده؛ چه زمانی که در دوره ناصری در اوج شکوه بود و چه وقتی رضاشاه تعزیه را ممنوع کرد و سوت و کور ماند.

حالا چندسالی است که روی این سکو در روزهای محرم، این ضریح را به یاد امام‌حسین(ع) می‌گذارند تا عزاداران به یاد حرم امام در کربلا سینه‌زنی کنند. چند سالی هم شب‌های محرم، تعزیه‌هایی در آن برگزار شد تا تکیه نیاوران که به ثبت ملی هم رسیده، به کاربری اصلی‌اش برگردد؛ یعنی جایی شود برای دیدن بهترین و درست‌ترین اجراها از واقعه عاشورا.