والتر بنیامین؛ منتقد ادبی با رویکردی فلسفی

به گزارش گروه اطلاع رسانی ایرنا، والتر بنیامین یکی از دانشمندان ادبی نیمه نخست سده بیستم آلمان بود. وی در ۱۸۹۲ میلادی در خانواده یی یهودی و ثروتمند در شهر برلین دیده به جهان گشود. پدر او بازرگان بود و از راه تجارت سهام و حراج اجناس عتیقه به ثروت زیادی دست یافت. بنیامین درباره دوران کودکی خود کتابی ادبی با عنوان کودکی برلینی در حوالی ۱۹۰۰میلادی نوشت.

این فیلسوف آلمانی در ۱۹۱۲میلادی دیپلم خود را گرفت و به دانشگاه فرایبورگ وارد شد و در رشته‌ فلسفه و ادبیات آغاز به تحصیل کرد. سپس او برای ادامه تحصیل به مونیخ رفت و رشته فلسفه را برگزید، او در عرصه‌ فلسفه با پدیدارشناس موریتس گایگر و با شاعر آلمانی راینر ماریا ریلکه آشنا شد. وی توانست تا مقطع دکتری ادامه تحصیل دهد و تحصیل خود را با نوشتن رساله مفهوم سنجش هنر در رمانتیسم آلمان به پایان رساند.

والتر در این دوره توانست کتابی به نام رنگین‌کمان را که سرشار از تخیل بود به رشته تحریر درآورد و همچنین آثار دیگری مانند نمایش مرثیه و تراژدی، اهمیت زبان در مرثیه و تراژدی، درباره‌ زبان به خودی‌خود و زبان انسان‌ و نیکبختی انسان باستان را در این زمان خلق کرد.

پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به مناسبت سالروز درگذشت والتر بنیامین به بررسی اندیشه و آثار وی پرداخته است.

گذری بر اندیشه والتر بنیامین

امید مهرگان یکی از افرادی است که درباره اندیشه های بنیامین چندین کتاب و مقاله از زبان آلمانی به فارسی ترجمه کرده است. مهرگان معتقد است: بنیامین والتر در دانشگاه نیز تحت تاثیر سنت فلسفی مسلط آن روز آلمان، یعنی تفکر نوکانتی قرار گرفته است. روانکاوی فرویدی هم برای او مهم بوده است. همچنین وی درباره سنت های فکری بنیامین بر این باور است که بنیامین در سنت هایی مشخص و در موضع گیری نسبت به مسائلی مشخص مانند، ایده تاریخ در الهیات یهودی ـ مسیحی و تراژدی یونانی، ایده پیشرفت و نظریه بازتاب و پیکار طبقاتی در مارکسیسم، مساله فرهنگ و تجربه در سنت نوکانتی، مساله تجربه در ادبیات و سوررئالیسم و... کار می کرد.

به اعتقاد او سنت های فکری بنیامین را می توان براساس ارتباط او با سه تَن از دوستانش و اقامتش در چهار شهر نشان داد. این ایده را بنیامین شناس معاصر، سوزان باک مورس در کتاب دیالکتیک دیدن مطرح کرده است. دوستان اصلی والتر، گرشوم شولم (الهیات)، برتولت برشت(کمونیسم) تئودور آدورنو (نظریه انتقادی) و همچنین چهار شهر پاریس در غرب (مدرنیته بورژوایی)، مسکو در شرق (مارکسیسم کلاسیک)، ناپل در جنوب (کودکی اسطوره یی غرب)، برلین در شمال (کودکی اسطوره یی بنیامین) و نقطه تقاطع پاساژهای پاریس است. او می گوید که سنت و نقد نجات بخش آن مساله اصلی در تفکر بنیامین و نیز بسیاری از روشنفکران هم نسل او همچون کافکا و برشت است.

اما برخی معتقدند در آراء والتر بنیامین گونه ای عدم انسجام و حتی تناقض دیده می شود. آثار او نیز مجموعه ای از گزیده گویی ها و قطعات پراکنده است که به صورت یک متن دقیق و منسجم فلسفی نیستند. اما فرهاد مرادپور که عروسک و کوتوله ها بنیامین را ترجمه کرده است، می گوید: والتر بنیامین غالباً متفکری مرموز با آرایی نبوغ‌آمیز در مورد ادبیات، به ویژه جریان‌های حاشیه‌ای و فراموش شده ادبی معرفی شده است. تفاسیر گوناگونی که از ایده‌های او صورت گرفته، همراه با تاثیر مقطعی چهره‌های برجسته‌ای همچون گرشوم شولم، تئودور آدورنو و برتولت برشت و همچنین خصلت قطعه‌وار و ناتمام آثار او مجموعاً به این تصور دامن زده است که تفکر بنیامین فاقد انسجام و پیوستگی درونی است اما واقعیت آن است که بنیامین در طول حیات فکری خویش با سماجتی چشمگیر به مضامین واحدی پرداخته است؛ به نحوی که حتی گذار او از الهیات به مارکسیسم نیز بیشتر گویای تکرار است تا گسست.

همچنین بنیامین درآغاز فعالیت فکری خود بیشتر گرایش مارکسیستی داشت. در آراء وی هنر و زیبایی شناسی از جایگاه ویژه ای برخوردار است. اگر چه در آرا وی تناقض زیادی در این زمینه وجود دارد. برای نمونه او با مفهوم رایج مدرنیستی درباره پیشرفت و ترقی که دستاورد جهان بینی عصر روشنگری است مخالفت می کرد، اما در مقابل با تکیه برآراء یک روانشناس مدرنیست به نام فروید، صورتی از نیست انگاری لذت گرایانه را به عنوان جانشین آن اثبات می‌کرد.

والتر بنیامین در ۱۹۱۹ – ۱۹۳۳میلادی در صحنه‌ ادبی آلمان جایگاه روشنفکری را به خود اختصاص داد و کار نویسندگی او عرصه‌های گوناگونی را در بر ‌گرفت. او در روزنامه‌های متعدد و ویژه‌نامه‌های ادبی و در فرستنده‌های رادیویی شمار زیادی مقاله و نقد ادبی نوشت که هر یک از این قطعات، گوشه‌ای از اندیشه‌های بنیادین وی را طرح می‌کرد. در واقع او اندیشه و فلسفه خود را با استفاده‌ از رسانه‌های پراکنده بازتاب می‌داد به طوری که وی تنها در فاصله‌ زمانی ۱۹۲۶ تا ۱۹۳۳میلادی حدود ۲۲۰ عنوان قطعه‌ انتشار یافته را منتشر کرد. او در این آثار، کتاب‌های عرصه‌های گوناگون علوم انسانی را به نقد می‌کشد و همچنین در این آثار نظریه‌ها و فلسفه‌ او را می‌توان یافت.
در زیر به برخی از آثار وی که در ایران ترجمه شده است می پردازیم:

خیابان یک طرفه

خیابان یک طرفه یکی از برترین و مهم ترین آثار والتر بنیامین است که در ایران به وسیله حمید فرازنده ترجمه شده است، این اثر در ۱۳۹۸ خورشیدی در نشر مرکز به چاپ رسید که از ۶ سبک نوشتار و موضوع تشکیل شده است. بنیامین در این کتاب تصویری زنده و واضح از جامعه انسانی با تمام جنبه ها و خصوصیات آن ارائه می کند. همچنین در این اثر پندهایی کوتاه، خاطرات، شوخ طبعی ها، تحلیل هایی قابل توجه، تخیلاتی رویاگونه، سؤالات فلسفی بنیادین و مهم، هجوهای فلسفی به ظاهر غیرجدی و تفاسیر سیاسی درخشان، زیادی به چشم می خورد.

حمید فرازنده در ارتباط با خیابان یک‌طرفه بنیامین می گوید: این کتاب چنان که در نگاه نخست به نظر می‌آید یک کتاب گزین گویه نیست، بلکه مجموعه‌ای از تصویرهای اندیشه گرایانه است، احضار چیزهایی است که بیان آن‌ها با واژه‌ها امکان‌پذیر نیست. شکل مرموز آن‌ها اندیشه را در شکل مفهومی سنتی خود انعطاف‌ناپذیر و قراردادی می‌نماید، فعال می‌کند، خودانگیختگی و نیروی آن را به جریان می‌اندازد و به خواننده می‌فهماند در واقع دیری است، چیزهایی که در صدد انکارشان بوده می‌دانسته است.

قسمت هایی از کتاب خیابان یک طرفه

مردی که زنی را دوست دارد، تنها به نقص های معشوق، به هوس ها و ضعف های او نیست که وابسته است: چین های صورتش، خال هایش، لباس های ژنده اش و یک وری راه رفتن اش، او را استوارتر و بی رحمانه تر از هرگونه زیبایی به زن وابسته می کند.

هیچ چیز درمانده تر از حقیقتی نیست که همان طور بیان می شود که به ذهن خطور کرده است. این گونه نوشتن حتی به یک عکس بد هم نمی ماند و در حالی که ما زیر پارچه سیاهی سر فرو برده ایم، حقیقت مانند کودک یا زنی که ما را دوست ندارد از این که جلو عدسی دوربین نویسنده بی حرکت بماند و لبخند بزند، امتناع می کند. حقیقت، خواهان آن است که در یک ضربه از جایی که در آن غرق شده است، یا با قیل و قال، یا موزیک، یا فریاد کمک طلبانه ناگهان بدرخشد و به در آید.

خاستگاه نمایش سوگناک آلمانی

خاستگاه نمایش سوگناک آلمانی یکی از آثار مشهور والتر بنیامین است که حسین نمکین، آن را ترجمه کرده است. در این کتاب می توان مهم‌ترین وجوه فکری این فیلسوف آلمانی را دید. همچنین این اثر تنها کتاب بنیامین است که با قواعد نگارش آکادمیک نوشته شد. این کتاب بیشتر به خاطر مباحث تئاتر و زیبایی‌شناسی اهمیت دارد.
بنیامین بعدها مقدمه مشهوری برای این کتاب نوشت که اکنون به عنوان یک اثر مستقل در زمره یکی از مهم‌ترین بخش‌های کار فکری این فیلسوف آلمانی به شمار می‌رود. نمکین بر این باور است که این مقدمه به گونه‌ای اصول روش‌شناسی و شناخت‌شناسی بنیامین را مطرح می‌کند. مقدمه خاستگاه نمایش سوگناک آلمانی به عنوان یک کتاب مستقل به وسیله انتشارات بیدگل در دسترس مخاطبان قرار می‌گیرد.

تاریخ و فرشته‌هایش

در ایران در مورد آخرین روزهای زندگی والتر بنیامین یک نمایشنامه با نام فرشته تاریخ به وسیله محمد رضایی‌راد فیلمنامه‌نویس، نمایشنامه‌نویس، کارگردان تئاتر و نویسنده ایرانی نوشته شد.

نمایشنامه فرشته تاریخ از اتفاقاتی سخن می‌گوید که منجر به مرگ چنین اندیشمندی می‌شود، فاشیسم، نازیسم و همه اتفاقات آلمان در سال های جنگ جهانی را در بر می گیرد. فرشته تاریخ را نشر بیدگل به چاپ رساند.

نشانه ای برای رهایی

نشانه‌ای برای رهایی، گزیده ای از مقالات والتر بنیامین در زمینه هنر است که توسط بابک احمدی در نشر تندر در ۱۳۶۶ خورشیدی به چاپ رسید، بنیامین در این مقاله‌ها، تصویر اثر پروست، ابله اثر داستایفسکی و آثار فرانتس کافکا و روایت‌گر تامل‌هایی بر کار نیکلای لسکوف را بررسی کرده و به موضوعات سوررئالیسم و بازتولید ماشینی اثر هنری پرداخته است.

مترجم در کتاب خود آورده است: والتر بنیامین یادآور اندیشه گران رنسانس است. ذهنی فرهیخته داشت؛ رها از هرگونه تعصب که تنها سودای جستن حقیقت را می شناخت. دانشی گسترده در زمینه های گوناگون حیات فکری دوران خویش را با هوشی انکار ناکردنی به هم آمیخته بود. آثارش گستره دانش و هنر زمانه ما را از فلسفه، تاریخ نگاری، جامعه شناسی و تأویل اندیشه دینی تا نقد ادبی، سیاست، نقاشی، عکاسی و سینما دربرمی گیرد. او به معنای دقیق واژه نخستین تاریخ نگار عقاید بود و راه را برای کالبد شکافی تاریخ فرهنگی اندیشه گشود. جامعیت اندیشه او چنان خیره کننده است که سخن سوزان سونتاگ را همواره به یادها می نشاند: بنیامین واپسین اندیشه گر بود.

عروسک و کوتوله ها

عروسک و کوتوله ها مجموعه مقالاتی در باب زبان و تاریخ و گفتارهایی درباره فلسفه زبان و فلسفه تاریخ است که می توان آن را یکی از مهم ترین آثار بنیامین والتر به حساب آورد. این کتاب را فرهاد مرادپور و امید مهرگان ترجمه کردند و در ۱۳۸۵ خورشیدی توسط نشر گام نو منتشر شد.

مترجمان در این کتاب به برجسته‌سازی ۲ مضمون اصلی تفکر بنیامین، یعنی فلسفه زبان و فلسفه تاریخ پرداخته اند. به همین دلیل نیز کتاب پس از مقدمه مترجمان با مقاله زبان و تاریخ، مقولات زبانی و تاریخی در تفکر بنیامین نوشته جورجو آگامبن آغاز می‌شود. این مقاله برای روشن شدن پیوند میان زبان و تاریخ نزد بنیامین و به ویژه فهم بهتر ۲ مقاله نخست کتاب آورده شده است.

برگزیده مقالات والتر بنیامین

کتاب برگزیده مقالات والتر بنیامین، مجموعه ای از مقالات و خطابه های والتر بنیامین در باب فلسفه و هنر است که رویا منجم آن را ترجمه و با کمک نشر علم در ۱۳۹۳ به چاپ رساند. مترجم در این کتاب ابتدا به زندگی وی پرداخته است و بعد به گزیده ای از پرنفوذترین نوشته های وی، مانند کار هنری در دوران بازتولید مکانیکی، کار و تکلیف هنرمند، نقد خشونت، مفهوم تاریخ، گذرگاه های طاقی و ... پرداخته است اما در کل موضوع این کتاب هنر است.

آثار دیگر والتر بنیامین

از دیگر آثار وی می توان به تئوری‌های فاشیسم آلمان، نویسنده به‌عنوان تولیدکننده، اثر هنری در عصر بازتولیدپذیری تکنولوژیک، خاستگاه نمایش سوگ‌بار آلمانی، خویشاوندان انتخابی گوته، انگیزه‌های بودلر، پروژه‌ پاساژها، پارک مرکزی، پیرامون برشت و انسان‌های آلمانی اشاره کرد.

مرگ به جرم یهودی بودن

سرانجام قدرت‌گیری نازی‌ها در آلمان در ۱۹۳۳میلادی باعث مهاجرت بسیاری روشنفکران، از جمله والتر بنیامین، از آلمان ‌شد. می توان گفت وی یکی از تاثیرگذارترین نظریه‌پردازان دوره مهاجرت از آلمان است.

بنیامین پس از ترک آلمان، مدتی در فرانسه ‌ماند، سپس به اسپانیا فرار کرد اما در ۲۶ سپتامبر ۱۹۴۰ در فرار از دست فاشیست‌های آلمان، در مرز فرانسه - اسپانیا دستگیر شد و برای فرار از تحویل به نیروی گشتاپو خودکشی کرد. بابک احمدی مترجم کتاب نشانه یی به رهایی می گوید: سرگذشت بنیامین که عده‌ای او را عمیق‌ترین فرد محله فرانکفورت به حساب می‌آورند، می‌تواند تاثیری عمیق بر جای بگذارد. تاثیری از دورانی که انسان‌ها ‌به جرم یهودی بودن ‌دسته‌دسته راهی گورستان‌ها می‌شوند و صد البته کسی اهمیت نمی‌داد که این انسان‌ها چقدر فرهیخته‌اند تا چه‌اندازه می‌توانند زمینه‌ تغییرات بنیانی تفکر را فراهم آورند.

برتولت برشت مرگ او را مانند نخستین ضایعه جبران ناپذیری که نازیسم بر پیکر ادبیات آلمان وارد آورد، ارزیابی کرد.