حوادث طبیعی در بحبوحه تحولات سیاسی

مهدی زارع استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله در یادداشتی در روزنامه شرق،‌ نوشته است: رخداد حوادث طبیعی در هنگام، بلافاصله قبل یا بلافاصله بعد از تحولات مهم اجتماعی همیشه از دیدگاه مدیریت بحران و نحوه واکنش و کیفیت رسیدگی به بازماندگان مورد توجه هستند. زمین‌لرزه ۲۵ شهریور ۱۳۵۷، هشت روز بعد از حادثه جمعه خونین ۱۷شهریور ۵۷ در میدان ژاله تهران رخ داد؛ بازه زمانی‌ای که حکومت وقت، قابلیت و امکان رسیدگی به بازماندگان را به دلیل عدم تسلط در حکمرانی نداشت. در سال اول بعد از انقلاب نیز دو رخداد مهم در پاییز ۱۳۵۸ شاخص است. زلزله ۲۳ آبان ۱۳۵۸ کوریزان، خواف با بزرگای ۶.۸ در ساعت ۹:۲۱ صبح رخ داد که در آن۴۲۰ نفر جان باختند و چندین روستا ویران شد. کمتر از دو هفته بعد در شمال پهنه زلزله ۲۳ آبان، زمین‌لرزه دوم در ساعت ۲۰:۴۰ شب‌هنگام ۶ آذر ۱۳۵۸، در محدوده روستای کولی-بنیاباد قائن با بزرگای ۷.۱ منطقه قائنات رخ داد. نگارنده در پژوهشی که در دهه ۱۳۷۰ شمسی در این پهنه انجام داد، به این نتیجه رسید که زلزله دوم بر اثر چکانش و تحریک گسل اردکول قائن در زلزله ۲۳ آبان و در شمال آن در امتداد شرقی گسل دشت بیاض رخ داده است.

زمین‌لرزه ۶ آذر ۱۳۵۸ کولی-بنیاباد در شرق رومرکز زلزله ۹ شهریور ۱۳۴۷ دشت بیاض رخ داد. از آنجا که کانون این زلزله در منطقه‌ای بسیار کم‌جمعیت بود، تلفات محدودی برجا گذاشت اما در گستره بزرگی خسارات زیادی به بار آورد. تلفات کم را البته می‌توان به رخ‌دادن زلزله در ساعات ابتدایی شب نسبت داد؛ چراکه بیشتر مردم هنوز بیدار بوده‌اند. زمین‌لرزه ۲۳ آبان ۱۳۵۸ کوریزان خواف، روستاهای کریزان، استند و بهن‌آباد را ویران کرد و آسیب گسترده‌ای در منطقه زیرکوه به بار آورد. بیشتر کشته‌شدگان این زلزله را کودکان تشکیل می‌دادند، زیرا در ساعت وقوع زلزله، اکثر افراد بزرگ‌سال برای برداشت محصول زعفران به مزارع رفته بودند. این زلزله ۱۰ روز بعد از اشغال لانه جاسوسی آمریکا در ۱۳ آبان ۱۳۵۸ از سوی دانشجویان پیرو خط امام رخ داد و روز ۱۴ آبان زنده‌یاد مهندس مهدی بازرگان استعفای دولت موقت را اعلام کرد. دولت موقت ۲۷۵ روز پس از انقلاب، در یک بازه ۹ماهه در شرایط ماه‌های اول انقلاب و در زمان انتقال از حکومت قبلی به استقرار جمهوری اسلامی اداره کشور را بر عهده داشت.

از ۱۴ آبان ۱۳۵۸ که مرحوم مهندس بازرگان استعفا داد تا ۲۹ تیر ۱۳۵۹ که با برگزاری انتخابات ریاست‌جمهوری و تشکیل مجلس شورای اسلامی شورای انقلاب منحل شد، «دولت شورای انقلاب» شکل گرفت و ایران به‌صورت شورایی اداره می‌شد. شورای‌ انقلاب‌، پس از استعفای‌ دولت‌ موقت‌ چون‌ نقش‌ دولت‌ را هم‌ ایفا می‌کرد، به‌ چهار کمیسیون‌ تفکیک‌ شد که هر یک‌ از آنها از طرف‌ شورای‌ انقلاب‌، یک‌ رئیس‌ داشت‌ و یکی‌ دو نفر از اعضای‌ دیگر شورای‌ انقلاب‌ به‌ اضافه‌ چند نفر از وزیران‌ اعضای‌ این‌ کمیسیون‌ها بودند. بعد از زمین‌لرزه ۲۳ آبان کوریزان، امام خمینی، در فرمانی از شورای انقلاب خواست تا به زلزله‌زدگان کمک فوری شود: «‏‏‏شورای انقلاب جمهوری اسلامی‏، به‌طوری‌که تاکنون اطلاع داده‌اند، فاجعه زلزله خراسان، مصیبت بزرگی ‎‏به بار آورده است که محتاج به سرعت عمل است. لازم است تمام سازمان‌ها و نیروهای ‎‏امدادی با هماهنگی به کمک بشتابند و برادران و خواهران خود را نجات دهند. دستور به ‎‏تمام سازمان‌ها دهید به‌طور ضربتی عمل کنند و هماهنگی را مراعات نمایند». به نظر می‌رسد که زمین‌لرزه‌های آبان و آذر ۱۳۵۸، اولین رخدادهایی بوده که در مراحل بازسازی آنها، بنیاد مسکن، مداخله داشته است.

بنیاد مسکن‌ نهاد انقلاب‌ اسلامی‌ است‌ که‌ براساس‌ فرمان‌ ۲۱ فروردین‌ ۱۳۵۸ امام خمینی به‌منظور تأمین‌ مسکن‌ محرومان‌ به‌ویژه‌ روستاییان‌ تشکیل‌ شد. مطالعه‌ و بررسی‌ در زمینه‌ تشخیص‌ و تعیین ‌نیازمندی‌های‌ مسکن‌ محرومان‌، تهیه‌ طرح‌ مجتمع‌ها و واحدهای‌ مسکونی ‌ارزان‌قیمت‌ و اجرای‌ آنها و تهیه زمین‌ مورد نیاز طرح‌ها از وظایف این نهاد انقلابی عنوان شد. ۱۹ سال بعد از زلزله ۲۳ آبان ۱۳۵۸ زمین‌لرزه اردکول قائن در اثر جنبایی همان گسل زمین‌لرزه‌ای در بزرگای ۷.۱ موجب خسارت فراوان و تخریب مجدد بناهای ساخته‌شده پس از زمین‌لرزه ۱۳۵۸ شد. ظهر شنبه ۲۰ اردیبهشت‌ ۱۳۷۶ ساعت ۱۲ و ۲۸ دقیقه زلزله در مناطق زیرکوه و زهان موجب کشته‌شدن هزارو ۴۶۸ نفر و ویرانی ۱۲۸ روستای منطقه شد. این زلزله بیش از ۱۲ هزار واحد مسکونی را تخریب و ۶۰ هزار نفر را بی‌خانمان کرد و چهار هزارو ۳۵۹ نفر مجروح شدند.

اتفاقا زمین‌لرزه ۱۳۷۶ قائن هم ۱۲ روز قبل از انتخابات ریاست‌جمهوری دوم خرداد ۱۳۷۶ رخ داد و فضای مدیریتی کشور در این زمان نیز به‌شدت سیاسی بود و در ماه‌های بعد از زلزله کشور در حال انتقال مدیریتی از دولت مرحوم آیت‌الله رفسنجانی به دولت آقای خاتمی بود. این رخدادها هر سه در بحبوحه تحولات مهم سیاسی رخ داده‌اند. تلفات نسبتا کم این سه رخداد (سرجمع کمتر از دو هزار نفر) علاوه بر کم‌جمعیت بودن نسبی به رویداد دو تا از آنها در روز و یکی در ساعات اولیه شب مربوط است. ولی مدت‌زمان بازسازی فیزیکی کامل بعد از این زمین‌لرزه‌ها، در هر سه رخداد طولانی و در بازه‌ای بین دو تا سه سال بعد از رخدادشان انجام شده است. البته به‌ویژه در رخدادهای ۱۳۵۸، کمک‌ها و امدادرسانی مردمی به دلیل فضای انقلابی جامعه بسیار پررنگ بوده است.