درباره احسان عباس | منتقد و ادیب ممتاز در ادبیات معاصر عرب

به گزارش گروه اطلاع رسانی ایرنا؛ نقد ادبی در غرب را شاید بتوان از دیرپاترین موضوعات در ادبیات آن سامان به حساب آورد، آنجا که ارسطو رساله فن شعر را تدوین کرد تا تبیینی ساختارمند از هنر و فنون شعری را به تصویر بکشد. وی معیارهایی را برای خلق یک اثر ادبی مشخص کرد که مولف ملزم به رعایت آن بود و به دنبال آن سه ژانر کمدی، حماسه و تراژدی را در ادبیات تعریف کرد. تا سده ۱۷ کاربست نظریات ارسطو در نقد، همچنان مهمترین گونه نقد ادبی بود. در سده ۱۸ فضای نقد ادبی به طرف سادگی ادبی تمایل یافت به گونه ای که احساسات مولف و تمایلات مخاطب در مرکز توجه قرار گرفت. در سده ۱۹ توجه به اقلیم، جغرافیا و ادبیات خاص هر منطقه مورد توجه منتقدان بود و معیارهای مطلق­ گرایانه در نقد ادبی به حاشیه رفت به طوری که مجادله­ مداومی میان فرم­ گرایی کلاسیک و احساس ­گرایی سده ۱۸ در جریان بود. به روال تمام اتفاقات و رویدادهای سیاسی و اجتماعی، شروع جریانات ادبی در شرق با تاخیری چند دهه­ ای همراه بود.

دنیای عرب هم به واسطه موقعیت جغرافیایی و همچنین ارتباطات مشخص سیاسی با روش و سبک­ های جدید ادبی آشنا شد. جریان نقد ادبی در ادبیات جهان عرب در ۲ مرحله با نقد شعر از اواخر سده ۱۹ تا دهه­ های ابتدایی سده ۲۰ آغاز شد. در مرحله بعد که از اواسط سده ۲۰ شروع شد، سویه­ های مدرنیستی در نقد ادبی ادبیات عرب پررنگ تر دیده می شود. یکی از مشهورترین منتقدان و پژوهشگران تاریخ و ادبیات عرب احسان عباس فلسطینی است که تسلط به ادبیات و تاریخ کهن عربی اسلامی و توانایی و سواد علمی آکادمیک مبتنی بر شناخت و آگاهی فراوان از ادبیات معاصر عرب به ویژه در حوزه شعر از وی شخصیتی یگانه در جهان ادبیات معاصر عرب ساخت.

پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا همزمان با سالروز تولد احسان عباس مورخ، پژوهشگر، ادیب مشهور و منتقد پرکار معاصر دنیای عرب به بررسی زندگی شخصی و فعالیت هنری او پرداخته است:

زندگی­نامه

احسان عباس مورخ، پژوهشگر، ادیب مشهور و منتقد پرکار معاصر دنیای عرب دوم دسامبر ۱۹۲۰ میلادی در روستایی از توابع حیفا در فلسطین به دنیا آمد. پس از طی تحصیلات ابتدایی و دبیرستان در حیفا در ۱۹۳۷ میلادی در دانشگاه عربی بیت ­المقدس تحصیلات دانشگاهی خود را آغاز کرد و در ۱۹۴۱ میلادی با گواهی تدریس در دبیرستان از این مرکز دانشگاهی فارغ ­التحصیل شد. پس از مدت کوتاهی به مصر رفت و در ۱۹۴۶ میلادی از دانشگاه عربی در رشته ادبیات عرب لیسانس گرفت. ادامه تحصیلات در مقاطع تکمیلی در همین دانشگاه باعث شد در ۱۹۵۲ میلادی مقطع فوق ­لیسانس و ۲ سال بعد یعنی در ۱۹۵۴ میلادی دکتری خود در ادبیات عرب را از دانشگاه عربی قاهره اخذ کند.

پس از با پایان تحصیلات در بالاترین مقطع آکادمیک، وی به تدریس در دبیرستان­ ها و دانشگاه­ های مختلف عربی در کشورهای سودان، فلسطین و لبنان مشغول و در ۱۹۶۱ میلادی به عنوان استاد در دانشگاه آمریکایی بیروت مشغول به تدریس شد. همزمان با تدریس در این دانشگاه سردبیری یکی از مجلات تخصصی معروف در زمینه ادبیات عرب را عهده­ دار بود. پس از ۲ دهه تدریس در دانشگاه آمریکایی بیروت و برخی از دانشگاه ­های آمریکا به اردن رفت. امان آخرین توقف احسان عباس بود که تا آخر عمر در آن شهر زندگی کرد. با وجود احساس ناامیدی ناشی از اوضاع سیاسی کشورهای عربی، وی به فعالیت و پژوهش های علمی و ادبی خود ادامه داد و به تألیف، تحقیق و ترجمه پرداخت تا سرانجام در ۲۹ ژانویه ۲۰۰۳ میلادی در امان دار فانی را وداع گفت.

فعالیت­ های پژوهشی و ادبی

احسان عباس از پرکارترین و شاید پس از طه حسین منتقد و ادیب برجسته مصری، نام ­آورترین چهره آکادمیک و ادبی جهان عرب به شمار می رود که تاکنون نیز در محافل دانشگاهی به آثار و تحقیقات وی استناد می­ شود. وی در عمر پربار علمی خود بیش از ۹۰ کتاب و صدها مقاله در حوزه ­های مختلف تالیف کرد. عمده پژوهش­ های وی در زمینه تصحیح نسخ خطی، تاریخ، نقد و تطبیق ادبی بوده است. ویژگی عمده پژوهش­ های این محقق بزرگ دقت، روشمندی، عدم تعصب، تسلط بر موضوع و رعایت استاندارهای آکادمیک محسوب می شود که باعث اقبال جامعه دانشگاهی عرب به آثار وی شده است.

احسان عباس در دوره ­ای که در مصر در مقاطع تکمیلی در حال تحصیل بود، آثار ماندگاری به رشته تحریر درآورد که از آن جمله ترجمه کتاب فن شعر ارسطو و پژوهش رساله فی التعزیه ابوالعلا المعری را می­ توان نام برد. در سال های ۱۹۷۵تا ۱۹۷۷ میلادی که به دعوت دانشگاه پرینستون به عنوان استاد مدعو مشغول تدریس بود، هم پژوهش های خود را ادامه داد. در این ۲ سال نیز آثار ارزشمندی را نگاشت که می توان به اتجاهات شعر العربی، بدر شاکر السیاب و دراسه فی حیات الشعر اشاره کرد. در همین سال ها بود که رمان معروف موبی دیک اثر هرمان ملویل و فلسفه تمدن اثر ارنست کاسیرر فیلسوف معروف آلمانی- آمریکایی را به عربی برگرداند.

احسان عباس با آنکه عرب بود اما توجه ویژه­ ای به اندلس داشت و بسیاری از کارهای پژوهشی و تحقیقات تاریخی وی درباره اندلس است. به نظر می­ رسد، جایگاه اندلس به عنوان نماد اسلامیت در اروپا، اهمیت ویژه ­ای نزد وی داشته است. تاثیرپذیری وی از ابن حزم اندلسی فقیه و محدث شافعی مذهب سده چهارم و پنجم قمری در آثار وی کاملا مشهود است، به طوری که یکی از مشهورترین پژوهش ­های عباس کتاب رسائل ابن حزم اندلسی به شمار می رود. از نظر عباس مسلمانان اندلس به لحاظ هنری، فرهنگی و زیبایی شناختی حیات پرباری داشته ­اند. در مقایسه این ااندیشمند با طه حسین به نظر می­ رسد، وسعت و دقت علمی احسان عباس باعث شده که آرا و نظرات وی در محافل آکادمیک عرب از اقبال بیشتری برخوردار باشند.

دامنه تحقیقات و فعالیت های علمی وی محدود به دنیای عرب نشد و حتی او به ادبیات و تاریخ ایران هم توجه خاصی داشت. گواه این ادعا تصحیح و پژوهش کتاب اندرزنامه و سخنان اردشیر بابکان است که از روزگار پیش از اسلام برجای مانده است. این اندرزنامه را ابوعلی مسکویه مورخ و دانشمند سده چهارم و پنجم قمری در کتاب تجارب الامم به زبان عربی ترجمه کرده بود که بعد از تصحیح این متن تاریخی به وسیله احسان عباس در ۱۳۴۸ خورشیدی توسط محمدعلی احسان شوشتری به فارسی برگردانده شد. از دیگر کارهای وی در زمینه ادب فارسی مقدمه­ ای است که او بر کتاب شناختی تازه از سعدی از جعفر موید شیرازی نگاشت.

هرچند از وی مقالات و مصاحبه­ های متعددی به فارسی ترجمه و منتشر شده است اما تعداد کمی از کتاب های وی به فارسی ترجمه شده که علاوه بر ۲ اثر نام­ برده در بالا می توان از کتاب رویکردهای شعر عرب که به وسیله حبیب الله عباسی و اتجاهات شعر الشعر العربی المعاصر که توسط نور محمدعلی القضاه به فارسی برگردانده شده است، اشاره کرد.

این نویسنده در ترجمه آثار انگلیسی به زبان عربی هم دستاوردهای منحصر بفردی داشت که باعث شد، دانشگاه آمریکایی کلمبیا در ۱۹۹۳ میلادی از وی تقدیر به عمل آورد. آخرین سال های تدریس احسان عباس در دانشگاه امان پایتخت اردن در سال های ۱۹۸۶تا ۱۹۹۹ میلادی بود. در همین سال های پایانی عمرش که در دانشگاه امان مشغول به تدریس بود، زندگی­نامه خود را با عنوان غربه­ الراعی نگاشت.

احسان عباس در دنیای عرب بسیار مورد احترام بود و در سال های مختلف به پاس خدمات وی به ادبیات و فرهنگ عرب جوایز متعددی در کشورهای مختلف عربی از جمله لبنان، اردن، فلسطین و مصر توسط شخصیت­ های سیاسی و رسمی عرب به وی اهدا شد که از جمله آن می­ توان به جایزه ملک فیصل در ۱۹۸۰ میلادی و سازمان آزادیبخش فلسطین در ۱۹۸۸ میلادی اشاره کرد. همچنین دانشگاه شیکاگو به پاس تقدیر از ترجمه ­های ارزنده وی مخصوصا از رمان موبی دیک در مراسمی به وی دکتری افتخاری اعطا کرد.

دامنه و تنوع تالیفات و تحقیقات این ادیب از وی شخصیت منحصر به فردی در دنیای عرب ساخت که کمتر نمونه ­ای نظیر آن را می توان، یافت. به طور یقین همین تنوع و گستردگی دستاوردهای علمی این شخصیت ممتاز به همراه دیگر ویژگی ­های وی در مورد سبک و روش پژوهشی ­او دستمایه بسیاری از کارهای تحقیقاتی در محافل آکادمیک خواهدشد. وی در طول دوران فعالیت و تدریس در دانشگاه ­های مختلف، شاگردان بسیاری را تربیت کرد که هم اکنون شمار زیادی از آنها از منتقدان برجسته و پژوهشگران ممتاز در دنیای عرب به شمار می روند. زاویه دید احسان عباس به میراث ادبی و فرهنگی اعراب نگاهی نو و متفاوت بود که سبک و روش خاصی را برای ادبیات و فرهنگ نوین دنیای عرب امکان ­پذیر ساخت.