یارانه ارزی به ابتدای زنجیره یا ریالی به انتهای زنجیره؛ کدام یک مناسب‌تر است؟

گروه اقتصاد کلان بازارنیوز- آرزو بهادر- یحیی لطفی‌نیا؛ پرداخت یارانه به عنوان یکی از ابزارهای سیاست مالی همواره مورد توجه دولت ها قرار می­گیرد. در واقع یارانه، کمک‌هایی است که از سوی دولت برای افزایش رفاه حال مردم و یا حمایت از گروه های خاص تولیدی ارائه می ­شود.

در ایران برای حمایت از مصرف کنندگان و همچنین حمایت از زنجیره تأمین کالاهای اساسی به دلیل وجود جنگ اقتصادی و حاکم شدن رشد اقتصادی پایین و تورم بالا به عنوان یک ضرورت مورد توجه بوده است.

در خصوص اعطای یارانه ها رویکردها و روش های متفاوتی وجود دارد. با این حال در اینجا این سوال مطرح می ­شود که در ارتباط با کالاهای اساسی وارداتی پرداخت یارانه به صورت ارزی در ابتدای زنجیره مطلوب است یا پرداخت یارانه نقدی به انتهای زنجیره؟

در این گزارش ضمن مروری تاریخی بر وضعیت پرداخت یارانه به زنجیره تامین کالاهای اساسی به بررسی مزایا و معایب هر یک از روش­‌های مذکور پرداخته می ­شود.

تاریخچه پرداخت یارانه ارزی به ابتدای زنجیره و یارانه نقدی به انتهای زنجیره

در سال ­های اخیر و با خروج آمریکا از برجام و تشدید تحریم­ ها علیه ایران در اردیبهشت ماه ۱۳۹۷، دولت تصمیم تثبیت نرخ ارز در عدد 4200 تومانی برای هر دلار آمریکا نمود. در واقع دولت اعلام نمود تمام نیازهای ارزی کشور را با نرخ مصوب 4200 تومان برای هر دلار تأمین خواهد نمود.

اما بعد از مدتی به دلیل کمبود منابع ارزی، عدم تمایل صادرکنندگان به بازگشت ارز حاصل از صادرات با نرخ مذکور و همچنین افزایش شکاف نرخ رسمی و غیر رسمی، فهرست مذکور به ۲۵ قلم کالا تقلیل پیدا کرد و قرار شد مابقی واردات با نرخ نیما انجام شود. بنابراین سیاست تثبیت ارز جای خود را به نظام چند نرخی با نرخ حمایتی 4200 تومان برای واردات کالاهای اساسی داد که منبع تأمین آن نیز درآمدهای ارزی دولت بود.

روند کاهش فهرست کالاهای مشمول دریافت ارز ترجیحی ادامه داشت و در نهایت در اواسط سال 1400 کالاهایی که با ارز ترجیحی وارد می‌شد، محدود به هفت قلم کالا (گندم، جو، ذرت، کنجاله، روغن خام، دارو و تجهیزات پزشکی) شد. بنابراین پرداخت یارانه کالاهای اساسی به صورت ارزی و به ابتدای زنجیره پرداخت می­شد.

دولت سیزدهم در بهار 1401 در چارچوب طرح مردمی سازی و توزیع عادلانه یارانه ارز ترجیحی 4200 تومان ابتدای زنجیره حذف و به جای آن یارانه ریالی به انتهای زنجیره پرداخت شد. به این صورت که خانوارهای دهک­های اول تا سوم هر نفر 400 هزار تومان و دهک­های چهارم تا نهم به ازای هر نفر 300 هزار تومان پرداخت شد.

در واقع دولت منابع ریالی حاصل از افزایش نرخ ارز از 4200 تومان تا 24000 هزار تومان که بیش از 200 هزار میلیارد تومان برآورد می­شد را به صورت یارانه ریالی در میان مردم پرداخت نمود.

سیاست مذکور به دلیل افزایش نرخ ارز و وقوع شوک ارزی در پاییز سال 1401 چندان دوام نیاورد به گونه ای که در زمستان 1401 و با روی کار آمدن تیم مدیریتی جدید در بانک مرکزی ابتدا به تثبیت نرخ ارز روی عدد 28 هزار و 500 تومان تأکید شد و در ادامه و در پی اعتراض نمایندگان مجلس و همچنین برخی وزرای کابینه دولت، ذیل راه اندازی مرکز مبادله ارز و طلا، نرخ 28 هزار و 500 تومان به عنوان نرخ ارز ترجیحی واردات کالاهای اساسی مورد توجه و تأکید قرار گرفت.

در واقع از اواخر سال 1401 شاهد تولد نرخ ارز ترجیحی جدیدی به ارزش 28 هزار و 500 تومان برای هر دلار آمریکایی بودیم. در واقع در این شرایط هم یارانه ارزی به ابتدای زنجیره با نرخ 28 هزار و 500 تومان پرداخت می شود و هم یارانه ریالی ناشی از مابه التفاوت (ارز ترجیحی 4200 تومان و نرخ ارز نیمایی 24000 هزار تومان زمان حذف ارز ترجیحی) پرداخت می شود.

حال با گذشت بیش از یک سال و نیم حجم و میزان ارز ترجیحی تخصیصی کاهش یافته و هر روز شاهد حذف برخی از گروه­های کالایی مشمول دریافت ارز ترجیحی هستیم. به گونه ای که بر اساس مصوبه مجلس در قانون بودجه سال 1403، سازمان برنامه و بودجه ملزم به تأمین 13.8 میلیارد دلار ارز ترجیحی به کالاهای اساسی، دارو و تجهیزات پزشکی شد.

بنابراین در حال حاضر هم یارانه ارزی به ابتدای زنجیره (واردکنندگان) و هم یارانه ریالی به انتهای زنجیره کالاهای اساسی (مصرف­کنندگان) پرداخت می­‌شود.

سیر تاریخی پرداخت یارانه ارزی به ابتدای زنجیره و یارانه نقدی به انتهای زنجیره در چند سال اخیر در شکل 1 به تصویر کشیده شده است.

به نظر می­‌رسد موضوع پرداخت یارانه ارزی به ابتدای زنجیره (واردکنندگان) و یا یارانه ریالی به انتهای زنجیره (مصرف­کنندگان) موضوع جدید نبوده و در ادامه نیز جزء مسائل سیاستی سیاست­گذار خواهد بود. بنابراین در ادامه به بررسی مزایا و معایب هر یک پرداخته می­‌شود.

مزایا و معایب پرداخت یارانه ارزی به ابتدای زنجیره

در سال‌های گذشته دولت‌ها با هدف تثبیت و مدیریت زنجیره تأمین کالاهای اساسی و همچنین مدیریت بازار ارز سیاست تثبیت نرخ ارز در چارچوب ارز ترجیحی (در گذشته 4200 تومان و در ادامه 28500 تومان) را اجرا کرده‌اند. هر چند که در ادامه این سیاست­ ها به سیاست های حمایتی برای کالاهای اساس تقلیل یافت. با این حال جدول 1 مزایا و معایب سیاست مذکور را فهرست نموده است.

مزایای و معایب پرداخت یارانه ریالی به انتهای زنجیره

پرداخت یارانه نقدی به انتهای زنجیره تأمین کالاهای اساسی برای اولین بار در تاریخ اقتصاد ایران در اردیبهشت ماه 1401 تجربه شد. به این صورت که ارز ترجیحی 4200 تومان حذف و مابه التفاوت آن با نرخ 24000 تومان به صورت نقدی به خانوارها دهک­ های نه گانه پرداخت شد.

با توجه به تجربه تاریخی اردیبهشت ماه لغایت دی ماه 1401 برخی از مهم­ترین مزایا و معایب این سیاست در جدول 2 فهرست شده است.

در حالت کلی، اختصاص یارانه ارزی به ابتدای زنجیره (واردکنندگان) یا یارانه ریالی به انتهای زنجیره (مصرف کنندگان) نیازمند در نظر گرفتن الزاماتی برای موفقیت و دستیابی به هدف است. در واقع آنچه که تضمین کننده موفقیت هر یک از سیاست های مذکور است، در نظر گرفتن الزامات اجرای آن است.

با این حال آنچه که در هر دو مورد باید مورد توجه قرار گیرد. افزایش نظارت و رصد زنجیره تأمین کالاهای اساسی و همچنین ایجاد ثبات در بازار ارز و در نتیجه تورم ناشی از آن است.

پایان پیام//