غبار از شهر گور (اردشیرخوره) کنار زده می‌شود؟

زمین‌های کشاورزی بیخ تا بیخ مهم‌ترین شهر ساسانی‌ها پیش رفته‌اند. برای رسیدن به اولین شهر دایره‌ای ایران، که گم‌نام مانده است، باید جاده خاکی که از میان مزارع کشاورزی می‌گذرد، طی کرد. شهر باستانی «گور» یا «اردشیر خوره» که به دستور اردشیر بابکان (پاپکان) بنیاد شد، در رهاترین و متروک‌ترین وضعیت خود به سر می‌برد. هرچند به تازگی برای مرمت و کاوش باستان‌شناسی این شهر باستانی پس از حدود ۲۰ سال وقفه تصمیم‌هایی گرفته شده است.

به گزارش «دنیای سفر» به نقل از خبرگزاری ایسنا، شهر گور (اردشیرخوره یا فیروزآباد قدیم)، نخستین پایتخت‌ ساسانیان در شهرستان فیروزآباد، استان فارس واقع شده است. در منابع مکتوب معتبر قرون اولیه اسلامی آمده است «اردشیر این شهر را بر در آتشکده آذرفرنبغ به شکرانۀ پیروزی بر اردوان بنا کرد. بنا به روایت بسیاری از جغرافیدانان قرون اولیه اسلامی، این شهر، که فرمی دایره­­‌ای داشت و حصاری عظیم و خندقی عمیق و عریض آن را محصور کرده بود، در این دوران به شهر گور (جور) شهرت داشت؛ زیرا در میان کوه­‌های اطرافش محصور و در مکانی گود و پست واقع شده بود.» سبک شهرسازی دایره‌وار شعاعی که بانی آن اردشیر اول بود، یک نمونه استثنایی بود.

پرفسور دیتریش هوف، باستان‌شناسی آلمان از جمله باستان‌شناسانی بوده که شهر گور را کاوش کرده و به یافته‌های ارزشمندی چون رصدخانه ساسانی را شناسایی کرده است. اکنون در این شهر باستانی به جز بقایای رصدخانه، یک میل ساسانی و تخت‌نشین هم دیده می‌شود. باقیِ شهر همه متروک است و زیر خاک مانده. مدیرکل میراث فرهنگی استان فارس نیز تایید می‌کند که اولین و آخرین کاوش باستان‌شناسی در شهر گور همان کاوش سال ۸۴ بوده است که پس از آن، سالیان سال به این محوطه باستانی پرداخته نشده و کاوشی صورت نگرفته بود.

شهر گور یا اردشیر خوره ۲۴ شهریور سال ۱۳۱۰ در فهرست میراث ملی ایران ثبت شده است. در تیرماه ۱۳۹۷ نیز این شهر باستانی در قالب پرونده «منظر باستانی ساسانیان (محور ساسانی) در منطقه فیروزآباد استان فارس» به عنوان بیست و سومین اثر تاریخی کشور در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز ثبت شد. با این حال، مهم‌ترین شهر ساسانی‌ها نه شناخته شده است و نه به درستی معرفی می‌شود. جز اینها، زمین‌های کشاورزی بیخ تا بیخ اولین شهر دایره ایران پیش آمده‌اند. راه دسترسی به اردشیر خوره نیز از میان مزارع می‌گذرد، نشان دقیقی برای رسیدن نیست. تابلوهای معرفی نیز زیر آفتاب رنگ باخته و پوسیده‌اند. گرد سال‌ها کم‌توجهی روی این شهر نشسته است.

محمد ثابت اقلیدی، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان فارس به سفر اخیر صالحی امیری، وزیر میراث فرهنگی از مجموعه آثار شهرستان فیروزآباد استان فارس یکی از آنها «شهر گور» بود، اشاره می‌کند و می‌گوید: در گام نخست مرمت آثار شهر گور در دستور کار قرار گرفت.

به گفته او، فاز نخست مرمت نقاشی‌ها، گورها و کف آن‌ها انجام شده است. سازه‌ای برای این اثر تهیه شده که تبدیل به سایت‌موزه شود به نحوی که گردشگر بتواند اثر را ببیند.

ثابت اقلیدی به برنامه‌های دیگری که برای شهر گور یا اردشیرخوره دارند، اشاره می‌کند و می‌گوید: یک ویترینی دور اثر (نقاشی ۱۷۰۰ ساله ساسانی) ایجاد می‌شود و یک پلکان تا گردشگر بتواند به صورت سایت موزه این اثر بی‌بدیل را ببیند.

او اضافه می‌کند: دو سه اتود برای طرح اولیه زده شده است که ما در کمیته و شورای فنی آنها را مطرح می‌کنیم. پس از تایید نهایی، طرح به معاونت میراث فرهنگی وزارتخانه ارسال می‌شود تا پس از اعلام نظر نهایی کارشناسی مصوبه لازم را اخذ کند و اجرا شود. این یکی از دستورات وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی برای فیروزآباد بود.

مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان فارس همچنین از دستور وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی برای آغاز کاوش‌های باستان‌شناسی در آتشکده شهر گور با مشارکت پژوهشگاه میراث فرهنگی و امور پایگاه‌ها خبر می‌دهد.

او همچنین می‌گوید: قرار است در جبهه‌ای که سایت‌موزه ایجاد شود، کاوش‌های باستان‌شناسی توسعه‌ای هم صورت بگیرد. تاکید وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی این بود کاوش‌های باستان‌شناسی حتما در شهر گور انجام شود.

ثابت اقلیدی به وضعیت مسیر دسترسی شهر گور یا اردشیر خوره هم اشاره می‌کند و از انجام مطالعاتی برای ایجاد دسترسی ایمن به مرکز شهرگور از شهر فیروزآباد سخن می‌گوید و اضافه می‌کند: یک مسیر دسترسی اولیه وجود دارد اما قرار شد ابتدا مطالعات اولیه را انجام دهیم تا بتوانیم مسیر را بهسازی کنیم تا یک مسیر ایمن و استانداری را برای شهر گور ایجاد کنیم.

افشین ابراهیمی، معاون میراث فرهنگی استان فارس نیز درباره به آغاز کاوش‌ها در بخش‌هایی از شهر گور همچون «تخت نشین» اشاره می‌کند و می‌گوید: متاسفانه از سال ۸۴ به بعد کاوشی در شهر گور انجام نشده است. بخش محدودی ژئوفیزیک شده است اما دیگر کاوشی انجام نشده است.

او درباره تخت‌نشین شهر گور توضیح می‌دهد: فرضیه خانم لیلی نیاکان باستان‌شناسی که در شهر گور کاوش کرده است بر این است که «تخت‌نشین» احتمالا یک آتشکده یا نیایشگاه باشد یا شاید تخت‌نشین خیلی نفیس باشد. اما فعلا اوضاع خوبی ندارد. سنگ‌ها پراکنده‌ شده‌اند و نیازمند کاوش و ساماندهی هستند تا شأن واقعی خود را بیابد. پس از بازدید اخیر وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی از فیروزآباد، تصمیم بر این شد طرحی برای تداوم کاوش باستان‌شناسی تهیه و پس از تایید پژوهشگاه میراث فرهنگی، کاوش علمی آغاز شود.

اما درباره تعیین تکلیف اراضی کشاورزی که تا پای محوطه باستانی پیشروی داشته است، معاون میراث فرهنگی فارس می‌گوید: تملک زمین‌ها هزینه سرسام‌آوری دارد باید خرد خرد در دهه‌های پیشین تملک می‌شد اما امروزه واقعا از توان خارج است، چون زمین‌ها باید کارشناسی، ارزیابی و قیمت‌گذاری شود و سپس تملک شود که عملا دیگر میسر نیست یا دست‌کم در آینده نزدیک امکان‌پذیر نیست. فعلا باید آثار کاوش شده را حفاظت کرد چون آنها در دل زمین هستند. منار و تخت‌نشین و نقاشی‌ها در اولویت هستند.

علیرضا عسگری چاوردی، مدیر پیشین پایگاه محور ساسانی که شهر گور جزوی از آن است نیز درباره آنچه در گذشته برای این شهر باستانی ارزشمند ساسانی‌ اتفاق افتاده است، توضیح می‌دهد: در دورانی که مدیر بودم تمام تلاش شد عرصه و حریم شهر گور در سطح ملی و بین‌المللی به یک تثبیت برسد که با اتکا به آن، عرصه و حریم ثبت جهانی شد.

او درباره زمین‌های کشاورزی که تملک نشده و همچنان پیش‌روی داشته‌اند می‌گوید: در تمام مدتی که آنجا بودیم تلاش کردیم زمین‌هایی که در شهر گور وجود داشت، اسناد مالکیت افراد را مشخص کنیم و اسناد مالکیت کاداستری (نوعی نقشه‌برداری ثبتی) هکتار به هکتار را مشخص کردیم و کار مهمتر اینکه آنها را در اولویت برنامه‌ریزی آزادسازی قرار دادیم. جاهایی که خیلی مهم بود کلا ممنوعیت شخم زدن اعلام کردیم و اجازه شخم زدن ندادیم. جاهایی هم که نیاز به مطالعه بود ۴ تا ۱۰ هکتار را بررسی ژئوفیزیک کردیم تا بتوانیم به بررسی شعاعی شهر گور در جاهایی که شخم زده می‌شود بپردازیم که آیا آثاری وجود دارد یا نه تا بتوانیم آنها را در اولویت خرید یا آزادسازی یا زمین معوض قرار دهیم. ما در برنامه حقوقی شهر گور اسناد حقوقی را احصا کردیم. تعدادی از آنها را شناسایی کردیم که متصرفند و مالک نیستند و یا اسناد ندارند. بنابراین از تعدادی شکایت کردیم و جلوی ادامه کار یک عده‌ای را هم گرفتیم.

عسگری همچنین می‌گوید: مسیر گردشگری به طول یک کیلومتر در شهر گور تعریف کرده و زیرساختش را ایجاد کرده بودیم اما بخش مرکزی به دلیل مواجه شدن با آثار و آنچه نیاز به کاوش و بررسی داشت، نیازمند اقدامات دیگری بود. در آن زمان مسئولان وقت پژوهشگاه میراث ‌فرهنگی با ما مطلقا همکاری نکرد (سال‌های و ۱۴۰۰ یا ۱۴۰۱) که پژوهش‌ها ادامه یابد و حتی به درخواست بررسی ژئوفیزیک ما پاسخ ندادند.

عکس ها از سمیه حسنلو، خبرنگار ایسنا