صنعت پشت دروازه‏‏‌های صادرات

اگرچه بخش زیادی از واردات صنعتی صورت‌گرفته کالاهای واسطه‌‌‌ای موردنیاز تولید است، اما شرکای تجاری اندک، محدودیت‌های ناشی از تحریم، تحولات سیاسی بین‌المللی و منطقه، بازارهای صادراتی و وارداتی، صنعت و تولید کشور را بیش از پیش تهدید می‌کند. از طرف دیگر بررسی سبد صادرات صنعتی کشور بیانگر این است که همچنان بیش از 60‌درصد صادرات ایران صادرات محصولات اولیه و مبتنی بر منابع است و صادرات مبتنی بر فناوری بالا به یک‌درصد هم نمی‌‌‌رسد. این در حالی است که افزایش سهم محصولات با ارزش‌افزوده بیشتر، رقابت‌‌‌پذیری محصولات تولیدی و ارتقای پیچیدگی تولید و صادرات برای دستیابی به بازارهای صادراتی باید در اولویت قرار گیرد و در سیاستگذاری صنعتی لحاظ شود. از طرف دیگر بررسی بازوی پژوهشی مجلس نیز نشان می‌دهد محدود بودن تقاضا، عدم‌بلوغ زنجیره ارزش، فضای نامساعد کسب‌وکار، قیمت بالای تولید، توان پایین خلق ارزش‌افزوده به دلایلی همچون بهره پایین عوامل تولید و سرمایه‌گذاری ناکافی در تحقیق و توسعه از عمده‌‌‌ترین دلایل رقابت‌‌‌پذیری پایین تولیدات داخلی در بازارهای صادراتی است که ضروری است مورد توجه سیاستگذار قرار گیرد.

ایران در هفت‌ماهه امسال، 4.8میلیارد دلار به وزن4 میلیون و 455 هزار تن کالا صادر کرده که این میزان نسبت به مدت مشابه سال گذشته، از لحاظ ارزشی 13‌درصد و به لحاظ وزنی 11‌درصد رشد داشته است. صادرات صنعتی همچنین سهم ارزشی 15درصدی از کل صادرات غیرنفتی دارد. این در حالی است که پتروشیمی و پایه نفتی با سهم 54درصدی همچنان بیشترین میزان صادرات غیرنفتی را شامل می‌شود. معدن و صنایع معدنی نیز با سهم 23درصدی در جایگاه دوم قرار دارد و محصولات کشاورزی 8‌درصد از صادرات غیرنفتی را شامل می‌‌‌شوند. همچنین الگوی صادرات ایران از نظر شرکای تجاری الگوی نامتقارنی است که آسیب‌‌‌پذیری در این زمینه را بیشتر می‌کند؛ به این صورت که تعداد کمی از کشورها سهمی بالا و تعداد زیادی سهمی اندک در تجارت ایران دارند. عقب‌‌‌ماندگی صادرات صنعتی ایران در حالی است که برای دستیابی به رشد اقتصادی و توسعه صادرات غیرنفتی، صادرات صنعتی کشور، هم از لحاظ میزان و هم از لحاظ مقاصد صادراتی، باید متحول شود. تجربه کشورهای توسعه‌یافته حاکی از این است که علاوه بر تغییر ترکیب تولید به نفع بخش صنعت، صادرات نیز به سمت صادرات صنعتی متمایل است. از طرف دیگر بسیاری از کالاهای صادراتی ایران قابل رقابت با کالاهای مشابه کشورهای صنعتی و اقتصادهای نوظهور مانند چین، مالزی، تایلند، کره‌جنوبی و مالزی نیستند. بررسی‌‌‌ها حاکی از این است که پایین بودن ظرفیت تولید بسیاری از واحدهای صنعتی به سبب دشواری تامین مواد اولیه، تولید به مقیاس غیراقتصادی، بالا رفتن قیمت محصولات تولیدی، بالا بودن نرخ تسهیلات اعتباری بانک‌ها، افزایش قیمت تمام‌شده محصولات تولیدی، پایین بودن نرخ بهره‌‌‌وری نیروی کار، ماشین‌‌‌آلات و تجهیزات صنعتی فرسوده، ناتوانی واحدهای تولیدی در دستیابی به فناوری‌‌‌های پیشرفته به دلیل مشکلات و محدودیت‌های ارزی و کمبود سرمایه، قیمت‌گذاری دستوری، مشکلات مربوط به نقل و انتقال ارز، خرید مواد اولیه از منابع دست‌دوم و مشکلات مربوط به مالیات ارزش‌افزوده و... از اصلی‌‌‌ترین دلایل قدرت رقابت پایین کالاهای تولید صادراتی کشور است. به‌عنوان نمونه با افزایش بهره‌‌‌وری نیروی کار، به دلیل کاهش هزینه‌‌‌های متوسط تولید، توانایی بنگاه‌‌‌های داخلی برای رقابت در بازار صادراتی افزایش می‌‌‌یابد. همچنین افزایش تحقیق و توسعه بنگاه (R D) بر صادرات صنعتی تاثیر مثبت دارد. این در حالی است که بنگاه‌‌‌های صنعتی در ایران به دلیل هزینه‌‌‌های بالای تولید، تسهیلات گران، هزینه‌‌‌های ناشی از ناترازی انرژی و محدودیت‌های تحریم قادر به تامین نقدینگی و سرمایه درگردش خود نیستند و با بخشی از ظرفیت مشغولند. در این شرایط امکان سرمایه‌گذاری و افزایش تحقیق و توسعه برای اغلب بنگاه‌‌‌ها فراهم نیست.

مقاصد صادراتی بخش صنعت

بررسی مقاصد صادراتی بخش صنعت طی هفت‌ماهه 1403 حاکی از این است که صادرات ایران همچنان محدود به چند کشور همسایه است. عراق با سهم 42درصدی، افغانستان با سهم 10درصدی، پاکستان با سهم 7درصدی، ترکیه با سهم 6درصدی، امارات متحده عربی با سهم 6درصدی، فدراسیون روسیه با سهم 5درصدی، جمهوری‌آذربایجان با سهم 4درصدی، ترکمنستان با سهم 3درصدی و سایر کشورها با سهم 17درصدی شرکای تجاری ایران در بخش صنعت هستند.

بررسی صادرات ایران به شرکای اول تجاری نشان می‌دهد که صادرات صنعتی سهم چندانی از صادرات به چین به عنوان شریک اول تجاری نداشته است. صادرات صنعتی به عراق به عنوان دومین شریک تجاری شامل محصولات پلیمری با سهم 9درصدی، صنایع غذایی با سهم 7درصدی و نساجی، پوشاک و کفش با سهم 2درصدی است. صادرات صنعتی به امارات هم محدود به محصولات شیمیایی با سهم 5درصدی است. صادرات صنعتی سهم چندانی از صادرات به ترکیه به عنوان شریک تجاری بعدی نداشته است. صادرات صنعتی به افغانستان نیز شامل محصولات پلیمری با سهم 11درصدی، صنایع غذایی با سهم 10درصدی و نساجی، پوشاک و کفش با سهم 6درصدی است. صادرات صنعتی به پاکستان نیز شامل صنایع غذایی با سهم 13درصدی و محصولات پلیمری با سهم 7درصدی است. صادرات به هند نیز شامل فرآورده‌های شیمیایی با سهم 7درصدی از صادرات به این کشور است. صادرات صنعتی به عمان نیز به‌عنوان شریک تجاری بعدی ناچیز است. صادرات صنعتی به فدراسیون روسیه شامل خودرو و نیروی محرکه با سهم 10درصدی، صنایع غذایی با سهم 6درصدی، محصولات پلیمری با سهم 6درصدی و شیمیایی با سهم 5درصدی است. صادرات صنعتی با جمهوری‌آذربایجان شامل صنایع غذایی با سهم 17درصدی، محصولات پلیمری با سهم 12درصدی، نساجی، پوشاک و کفش با سهم 6 درصدی و شیمیایی با سهم 4درصدی است.

ایران چه کالاهای صنعتی را صادر می‌کند؟

از صادرات 4.8میلیارد دلاری صنعتی ایران در هفت‌ماهه 1403، بیشترین سهم مربوط به محصولات پلیمری با سهم ارزشی 4.1درصدی از کل صادرات است. ارزش صادرات این بخش 1.3میلیارد دلار است. صنایع غذایی با سهم ارزشی 3.8درصدی در جایگاه بعدی قرار دارد. صادرات صنایع غذایی نیز در بازه زمانی هفت‌ماهه 1.2میلیارد دلار است. شیمیایی با سهم ارزشی 2درصدی از کل صادرات و میزان 661میلیون دلار، نساجی، پوشاک و کفش با سهم 1.4درصدی و میزان 468میلیون دلار، لوازم خانگی با سهم 0.8درصدی و میزان 263میلیون دلار، صنایع برق و الکترونیک با سهم 0.7درصدی و میزان 230میلیون دلار، ماشین‌‌‌سازی و تجهیزات الکترونیک با سهم 0.7درصدی و ارزش 230میلیون دلار، خودرو و نیروی محرکه با سهم 0.5درصدی و میزان 164میلیون دلار، محصولات سلولزی با سهم ارزشی 0.5درصدی و میزان 156میلیون دلار، دارو با سهم 0.2درصدی و ارزش 73میلیون دلار، صنایع ورزشی و خلاق با سهم 0.1درصدی و میزان 28میلیون دلار و تجهیزات پزشکی به میزان 9میلیون دلار، صادرات صنعتی ایران در هفت‌ماهه 1403 هستند. صادرات تمامی این بخش نسبت به مدت مشابه سال گذشته از لحاظ ارزشی همراه با رشد بوده و تنها گروه ماشین‌‌‌سازی و تجهیزات کاهش 6درصدی از لحاظ ارزشی داشته است.

صادرات به تفکیک واسطه‌‌‌ای، سرمایه‌‌‌ای و مصرفی: بررسی میزان صادرات به تفکیک واسطه‌‌‌ای، سرمایه‌‌‌ای و مصرفی حاکی از این است که کالاهای واسطه‌‌‌ای سهم ارزشی 55.9درصدی از کل صادرات در هفت‌ماهه امسال داشته است. کالاهای مصرفی سهم 42.9درصدی و کالاهای سرمایه‌‌‌ای سهم 1.2درصدی از صادرات در این بازه زمانی دارند.

صادرات بسته به سطح فناوری: بررسی میزان صادرات به سطح فناوری نیز بیانگر این است که همچنان محصولات اولیه به ارزش 13.6میلیارد دلار سهم 42درصدی از صادرات دارند. فناوری سطح متوسط به ارزش 8.6میلیارد دلار، سهم 0.27درصدی از صادرات دارد. محصولات مبتنی بر منابع به ارزش 7.4میلیارد دلار، سهم 23درصدی از صادرات دارند. صادرات فناوری سطح پایین به میزان 2.5میلیارد دلار و دارای سهم 8درصدی بوده و فناوری سطح بالا تنها به میزان 194میلیون دلار و با سهم ناچیز در این بازه زمانی صورت گرفته است.