یلدا فراتر از جشن است

به گزارش ایران اکونومیست، آتوسا مومنی، رئیس مرکز میراث ناملموس تهران، در یادداشتی درباره «جشن یلدا» نوشت:

«میراث ناملموس به‌عنوان تجلی‌گاه هویت فرهنگی و دانش‌های زیسته بشری، پیوندی ژرف میان انسان و طبیعت ایجاد کرده است. این میراث، در قالب دانش‌ها، آیین‌ها، مهارت‌ها و باورها، نه ‌تنها حامل ارزش‌های فرهنگی است، بلکه ابزاری کارآمد برای تاب‌آوری جوامع در برابر طبیعت و بحران‌های زیست‌محیطی حادث بر زیست او به ‌شمار می‌رود. حفاظت و پاسداری از این میراث، مستلزم مشارکت اجتماعی مردم، صاحبان، حاملان و ناقلان آن است؛ چرا که آنان، در مقام حافظان اصلی، نقشی کلیدی در سازگاری با شرایط متغیر و انتقال دانش‌های زیسته به نسل‌های آینده ایفا می‌کنند. این وجه از میراث منبعی غنی از نمادها و نمودهای فرهنگ زنده بشری هستند که می‌توانند راهکارهایی برای تداوم زیستی پایدار با تاکید بر حفظ منابع زیست‌محیطی و سرزمینی را ارائه دهد.

«یلدا» میراثی زنده در صدف آیینی از دل تاریخ است که معرف یک هویت فرهنگی ممتاز و تاب‌آور در راستای حصول توسعه پایدار و صلحی فراگیر است و نمودی شکوهمند از آیینی کهن و نمادی از هم‌زیستی انسان با طبیعت است، که در سال ۲۰۲۲ در فهرست میراث ناملموس جهانی یونسکو به ثبت رسید. این میراث زنده، فراتر از یک رویداد فرهنگی، پلی میان نسل‌ها و فرصتی برای بازخوانی پیوند انسان و محیط زیست پیرامون اوست. یلدا با تأکید بر مفاهیمی چون مشارکت اجتماعی، بهره‌گیری از خرد انسانی و تاب‌آوری مبتنی بر خرد و تعامل انسان و محیط در مواجه با تغییرات فصول در اقالیم است که به قید حفظ منابع سرزمینی، نشان‌دهنده نقش ترویج میراث فرهنگی ناملموس در تحقق توسعه پایدار است. یلدا، به‌عنوان طولانی‌ترین شب سال، نمودی از صبر و امید برای گذر از تاریکی به روشنایی و نماد تاب‌آوری انسان با طبیعت بخشنده ی پیرامون اوست. انسان در پرتو این آیین، که در بستری از دانش‌های زیسته انسان تجلی یافته است، طی قرون متمادی، تاب‌آوری در برابر شرایط اقلیمی و زیست‌محیطی را نخست با آزمون وخطای بسیار آموخته و در پی کاربرد صحیحش آن را به نسل پس از خود آموزش داده‌ است. میراث‌داران یلدا، با گرد هم آمدن در این شب و تأکید بر ارزش‌های همبستگی و امید، شیوه‌ای از سازگاری فرهنگی و اجتماعی را به نمایش می‌گذارند که از دل تاریخ به قدرت نرم انتقال سینه به سینه به امروز رسیده است.

آیین یلدا، مبین حصول دانش معیشت پایدار توسط انسان است، که به زیور قصه‌گویی و موسیقی سنتی آراسته و در خود ارزش همبستگی خانوادگی و اجتماعی را نمود می‌بخشد و تدبیر تأمین و فرآوری قوت و غذای مورد نیازش را عرضه می‌کند. یلدا بستری برای تداوم پایدار صور فرهنگ است که در پیوند با رویکردهای خلاقانه حفاظت از منابع طبیعی و سرزمینی می‌درخشد. برگزاری این آیین با تمرکز بر مصرف محصولات فصلی، الگویی از اقتصاد معیشتی پایدار را ارائه می‌دهد. این آیین، با حفظ و انتقال دانش‌های بومی در زمینه کشاورزی و مدیریت منابع، نمونه‌ای از نقش آفرینی‌های میراث ناملموس در تقویت توسعه پایدار را منصه ظهور می‌گذارد.

از سویی دیگر یلدا شهادتی از مشارکت اجتماعی و نقش صاحبان و حاملان میراثی از مواریث زنده بشریست که حفظ آن بدون مشارکت اجتماعی آن‌ها ممکن نیست. خانواده‌ها، به‌عنوان هسته اصلی برگزاری این آیین، نقش کلیدی در انتقال ارزش‌های فرهنگی و اخلاقی آن به نسل‌های آینده ایفا می‌کنند. این مشارکت اجتماعی، با تقویت انسجام خانواده و جامعه، به حفظ هویت فرهنگی و گسترش احساس تعلق آنها در جامعه کمک می‌کند. همچنین یلدا به ‌مثابه پلی میان انسان و طبیعت است که از طریق پیوند دادن انسان به چرخه‌های طبیعی، نقش مهمی در تعادل زیستی ایفا می‌کند.

در اقلیم و جغرافیای فلات ایران و تاریخ و تمدن محاط در آن، که مزین و منور به مجموعه‌ای از کردارها، دانش‌ها، مهارت‌ها و رخدادها و رویدادهای فرهنگی و اجتماعی است، شب یلدا نمودی از آیین بدرقه‌ای فاخر و متهورانه برای گذر از تاریکی و استقبالی شادمانه و لبریز از عشق و امید به نور و گرمای هستی بخش و تداوم‌ساز زندگیست، همان زندگی رنگارنگِ پر معنا و مملو از شهد همزیستی های فراخور فلسفه خلقت انسان که تبلور انسانیت در آن به مثابه هدیه‌ای اورمزدیست و در غلاف امانتی گرانبها برای انتقال به انسان‌های پس از ما در این گذار، تدبیر شده است.

یلدا از شگفت انگیزترین عناصر فرهنگی ایرانی است که بدون تردید مولود پل میان دانش کشاورزی و نجوم در جغرافیاست. آن هنگام که طبیعتِ مولد و سخاوتمند به سبزی و زایش، انسان و هستی را چون مادری مهربان می‌نوشاند و تغذیه می‌کند و می‌پروراندش و به او می‌آموزد که چگونه در خواب زمستانی زمین، انسان را به قوه عاقله خود بسپارد تا در مسیر رستاخیز طبیعت، به یمن دانش و تجربه و باور، انتظار شیرین عبور از سردی و خشکی و تاریکی را به سر برساند و از بلندای مبارک مأذنه، تولد خورشید را نوید بخشد و جام نور و گرما را درکشد.

انتظار شیرین عبور از طولانی‌ترین تاریکی شبانگاهی و شکوه تولد خورشید تابان که هر روز نورافشان‌تر از دیروز گرما خواهد بخشید همنشینی را به اوج همدلی می‌رساند و دل و دیده را پر فروغ می‌سازد.

اما در این پرونده ثبتی ارزشمند آنچه قابل اشاره است تنها محتوای غنی و انسان‌مدار و صلح‌پرورانه آن نیست؛ چرا که نمودها و نکته‌های بسیار در آن بارز است که در ادبیات میراث ناملموس جهانی به عنوان پدیده‌ای جامع‌التجلی شناخته می‌شود. هر عنصر فرهنگی که بتواند معرف یکی از تجلیات پنج‌گانه میراث ناملموس باشد قابلیت جهانی شدن را داراست. یلدای ایرانی هر پنج نمود کردار اجتماعی(برپایی آیین یلدا و سفره رنگین آن)، بیان شفاهی(قصه‌گویی و حافظ‌خوانی)، هنراجرایی(شاهنامه‌خوانی و نقالی)، دانش مرتبط به کیهان و طبیعت (تقویم و دانش شناخت تغییرات فصول و تهیه خوراک متناسب با فصل و نحوه ماندگارسازی آنچه که دیگر از طبیعت بخشنده در روزهایی از سال قابل دریافت نیست و.....) و صنایع دستی و هنرهای سنتی و بومی (سفره ترمه، جاجیم و کرسی و...) را در خود جاری و ساری دارد و یکایک این تجلیات را ترویج می‌دهد.

برجستگی ایین یلدا تنها درتبلور نمادین بدرقه تاریکی و استقبال نور و روشنی نیست بلکه اهمیت فرهنگ یلدایی در حیات اجتماعی و پویایی این فرهنگ متعالیست تا جامعه را به داشته‌های خود دغدغه‌مند سازد و فرآیند زیست‌پذیری آن را به درستی محقق سازد. خالقان میراث یلدا، پاسخگویان به نیازهای فرهنگی و اجتماعی و انسانی‌اند که در پی حصول دانش جغرافیا و نجوم بدان دسترسی یافته و در مسیر توسعه پایدار از آن بهره جسته‌اند.

باشد که در راستای ترویج و انتقال بین نسلی یلدا این میراث زنده ارزشمند آن را به مثابه نمودی از نمادهای متعالی ایران فرهنگی و پاسخگو به نیاز جامعه امروز به درستی ارج نهیم و در مسیر وفاق اجتماعی بیش از پیش از آن توشه برچینیم و با ترویج آن ظرفیتی ممتاز را برای رونق بخشی در حوزه گردشگری نیز زمینه‌سازی کنیم.»