پوکی استخوان یکی از آن بیماری‌هایی است که تا وقتی مشکلی ایجاد نکند معمولاً کسی به آن اهمیت نمی‌دهد. استخوان‌ها کم‌کم تراکم خود را از دست می‌دهند و ناگهان یک روز، با یک زمین خوردن ساده، شکستگی اتفاق می‌افتد. از اینجا به بعد معمولاً پای داروهای پوکی استخوان به میان می‌آید؛ داروهایی که قرار است سرعت تحلیل استخوان را کم کنند، تراکم آن را بیشتر کنند یا حداقل جلوی آسیب بیشتر را بگیرند. این داروها مثل هر درمان دیگری فواید زیادی دارند اما گاهی عوارضی هم با خود می‌آورند که بهتر است آدم از قبل بداند چه چیزهایی ممکن است پیش بیاید.

داستان عوارض داروهای پوکی استخوان کمی پیچیده است، چون این داروها انواع مختلفی دارند و هرکدام مسیر متفاوتی در بدن طی می‌کنند. بعضی‌ها جلوی تخریب استخوان را می‌گیرند، بعضی‌ها به ساخت دوباره کمک می‌کنند، بعضی‌ها هورمونی هستند و بعضی‌ها از طریق سیستم ایمنی عمل می‌کنند. در نتیجه طبیعی است که عوارضشان هم یکسان نباشد. اما شناخت این عوارض اصلاً به این معنا نیست که نباید دارو مصرف کرد. در واقع آگاهی داشتن باعث می‌شود فرد بتواند زودتر متوجه مشکل شود و با نظر پزشک دارو را تنظیم یا تغییر دهد.

در این مقاله قرار نیست وارد حرف‌های تخصصی و سنگین شویم. هدف این است که با یک زبان ساده و قابل‌فهم به آنچه بیشتر ممکن است برای افراد واقعی در دنیای واقعی رخ دهد بپردازیم. هر سرتیتر به یکی از گروه‌های دارویی یا یکی از دسته عوارض اشاره می‌کند و تلاش شده توضیح‌ها توصیفی، روان و کاربردی باشند.

عوارض شایع داروهای خوراکی پوکی استخوان از خانواده بیس‌فسفونات‌ها

بیس‌فسفونات‌ها مشهورترین دسته دارویی در درمان پوکی استخوان هستند. این داروها معمولاً اولین انتخاب پزشک‌اند و به شکل قرص یا کپسول تجویز می‌شوند. کاری که می‌کنند این است که فعالیت سلول‌هایی را که استخوان را تجزیه می‌کنند کم می‌کنند. همین کار باعث تقویت استخوان و کاهش احتمال شکستگی می‌شود.

در مورد عوارضشان بیشترین شکایت معمولاً مربوط به معده است. بسیاری از افراد احساس می‌کنند معده‌شان دل‌پیچه‌ای نامعمول دارد یا سوزش معده بیشتر شده است. گاهی حس گیر کردن قرص در گلو ایجاد می‌شود و بعضی‌ها هم احساس التهاب در مری یا حتی درد پشت استخوان جناغ گزارش می‌کنند. برای همین توصیه می‌شود این داروها با شکم خالی مصرف شوند و فرد بعد از خوردنشان مدتی نخوابد یا خم نشود.

گاهی سردرد، درد عضلانی یا حس خستگی عمومی هم اتفاق می‌افتد. این نشانه‌ها معمولاً خیلی شدید نیستند اما ممکن است روزهای اول اذیت‌کننده باشند. اغلب بعد از چند هفته کاهش پیدا می‌کنند و بدن با دارو کنار می‌آید. البته اگر درد یا ناراحتی خیلی شدید باشد یا با علائم تنفسی همراه شود، بهتر است با پزشک مطرح شود.

در موارد بسیار نادر، مشکلات جدی‌تری مانند آسیب استخوان فک یا اختلالات غیرمعمول در استخوان ران گزارش شده است. این اتفاق‌ها خیلی به ندرت رخ می‌دهد و بیشتر در مصرف طولانی‌مدت دیده می‌شود. معمولاً پیش از شروع درمان، پزشک با بررسی وضعیت دندان‌ها، سلامت عمومی و سابقه دارویی، احتمال این مشکلات را ارزیابی می‌کند.

عوارض داروهای تزریقی بیس‌فسفونات‌ها

بیس‌فسفونات‌هایی که تزریقی هستند مسیری متفاوت را طی می‌کنند و معمولاً در یک جلسه داخل رگ تزریق می‌شوند. همین تزریق گاهی باعث واکنش‌هایی شبیه سرماخوردگی می‌شود؛ مثل بدن‌درد، تب خفیف یا لرز. این حالت‌ها معمولاً یکی دو روز بیشتر طول نمی‌کشد و با مسکن‌های معمولی قابل‌تحمل‌اند.

برخی افراد احساس سفتی عضلات یا درد مفاصل را تجربه می‌کنند که ممکن است چند روز ادامه داشته باشد. این عارضه هم معمولا شدید نیست اما اگر طولانی شد می‌توان با پزشک صحبت کرد تا دوز دارو یا فاصله تزریق‌ها تنظیم شود.

گاهی هم بدن نسبت به تزریق حساسیت نشان می‌دهد. این حساسیت ممکن است با خارش، قرمزی یا ورم محل تزریق ظاهر شود. واکنش‌های شدیدتر مثل تنگی نفس یا تورم گسترده به ندرت دیده می‌شود اما اگر اتفاق بیفتد نیاز به مراجعه فوری دارد.

عوارض داروهای شبه‌هورمونی و درمان‌های مبتنی بر استروژن

یکی از روش‌های درمان پوکی استخوان استفاده از داروهایی است که عملکردشان شبیه هورمون‌های طبیعی بدن است، یا مستقیم روی هورمون‌ها تأثیر می‌گذارند. این داروها معمولا برای زنانی که وارد دوران یائسگی شده‌اند یا از نظر هورمونی دچار کاهش تراکم استخوان شده‌اند تجویز می‌شوند.

یکی از رایج‌ترین نشانه‌ها در این درمان‌ها تغییرات خلقی است. بعضی‌ها احساس می‌کنند حساس‌تر شده‌اند، گاهی بی‌حوصله‌اند یا حتی دچار نوسانات احساسی می‌شوند. این تغییرات همیشه شدید نیست اما می‌تواند آزاردهنده باشد.

داروهای هورمونی ممکن است موجب احساس سنگینی یا حساسیت در سینه‌ها شوند. برخی از بیماران از سردردهای دوره‌ای صحبت می‌کنند و گاهی هم تورم خفیف در اندام‌ها مشاهده می‌شود. تغییرات اشتها، اختلال خواب یا گرگرفتگی هم ممکن است بیشتر شود، چون این داروها به هر حال با سیستم هورمونی بدن در ارتباط‌اند.

یکی دیگر از مسائلی که پزشکان درباره‌ش صحبت می‌کنند احتمال ایجاد لخته‌های خونی در برخی افراد است. این احتمال معمولاً در افرادی که بیماری زمینه‌ای دارند بیشتر است و برای همین انتخاب داروی مناسب باید به دقت و بر اساس سابقه پزشکی انجام شود. البته اینکه کسی داروی هورمونی مصرف کند به معنی این نیست که حتماً این عارضه را تجربه می‌کند، اما آگاهی از نشانه‌های خطر مثل درد ناگهانی پا یا تنگی نفس مهم است.

عوارض داروهای تحریک‌کننده ساخت استخوان

داروهایی وجود دارند که مسیر مخالف بیس‌فسفونات‌ها را هدف قرار می‌دهند. این داروها سلول‌هایی را فعال می‌کنند که استخوان جدید می‌سازند. در واقع به بدن دستور می‌دهند ساخت و ساز را بیشتر کند. این داروها معمولاً تزریقی هستند و در موارد شدیدتر پوکی استخوان استفاده می‌شوند.

یکی از عوارض معمول این داروها احساس درد یا خارش در محل تزریق است. برخی افراد احساس سرگیجه یا تهوع خفیف دارند و گاهی هم در روزهای اول درمان دچار تپش قلب می‌شوند. اگر این تپش شدید باشد یا همراه با درد قفسه سینه ظاهر شود، نیاز به بررسی فوری دارد.

یکی دیگر از نشانه‌هایی که گاهی گزارش می‌شود درد عضلات یا اسپاسم‌های خفیف است. این حالت‌ها بیشتر در اوایل درمان دیده می‌شود و با گذر زمان بهتر می‌شود. برخی افراد هم متوجه می‌شوند که سطح انرژی‌شان کمی بالا یا پایین می‌شود. این تغییرات معمولا گذراست.

عوارض داروهای مدرن مبتنی بر سیستم ایمنی مثل دنوزumab

دنوزumab یکی از داروهای جدید و بسیار مؤثر در درمان پوکی استخوان است که از مسیر سیستم ایمنی وارد عمل می‌شود. یعنی بخشی از تعامل سلول‌های استخوان‌خوار را هدف قرار می‌دهد و سرعت تحلیل استخوان را کاهش می‌دهد.

همچون هر دارویی که با سیستم ایمنی کار می‌کند ممکن است بدن با واکنش‌هایی روبه‌رو شود. شایع‌ترینشان شامل درد عضلات، درد پشت یا درد مفاصل است. برخی افراد احساس می‌کنند انرژی‌شان کمتر شده یا بیشتر در معرض سرماخوردگی قرار دارند، چون این دارو می‌تواند کمی روی توان دفاعی بدن تأثیر بگذارد.

گاهی هم سطح کلسیم خون کاهش می‌یابد. به همین دلیل معمولا پزشک مکمل‌های کلسیم یا ویتامین دی تجویز می‌کند تا تعادل حفظ شود. در موارد نادر مشکلاتی در لثه یا استخوان فک مشاهده شده است. برای همین مراقبت از دندان‌ها و مراجعه منظم به دندان‌پزشک در دوران مصرف این دارو اهمیت زیادی دارد.

عوارض مربوط به دستگاه گوارش در انواع داروهای پوکی استخوان

اگرچه عوارض گوارشی بیشتر به بیس‌فسفونات‌های خوراکی مربوط می‌شود، اما هر دارویی که روی ساختار استخوانی اثر بگذارد ممکن است به نوعی در هضم یا معده اثر بگذارد. گاهی اسید معده بیشتر می‌شود یا اشتها تغییر می‌کند. برخی افراد احساس نفخ یا سنگینی معده دارند و ممکن است یبوست یا اسهال را تجربه کنند.

برای کاهش این مشکلات معمولاً توصیه می‌شود دارو را طبق دستور دقیق مصرف کنند و از خوردن غذاهای خیلی سنگین یا چرب در ساعات نزدیک به مصرف دارو پرهیز شود. همچنین نوشیدن آب کافی و بالا بردن فیبر غذا می‌تواند کمک‌کننده باشد.

عوارض درد عضلات، مفاصل و استخوان‌ها

احساس درد در عضلات یا مفاصل یکی از عوارضی است که تقریبا در همه انواع داروهای پوکی استخوان به نحوی دیده می‌شود. چون این داروها مستقیماً در بافت استخوان و سیستم ایمنی دخالت می‌کنند، طبیعی است که بدن گاهی با دردهای پراکنده واکنش نشان دهد.

این دردها معمولاً در دوره شروع درمان شدت بیشتری دارند و سپس کم‌کم کاهش پیدا می‌کنند. اما برخی افراد ممکن است دوره‌های طولانی‌تری از درد یا سفتی مفاصل را تجربه کنند. استفاده از کمپرس گرم، ماساژ ملایم یا ورزش‌های کششی سبک می‌تواند این ناراحتی‌ها را کمتر کند. اگر درد شدید یا غیرمعمول بود باید با پزشک مطرح شود.

عوارض مربوط به دندان‌ها و استخوان فک

یکی از نگرانی‌هایی که معمولاً درباره داروهای پوکی استخوان مطرح می‌شود آسیب احتمالی به استخوان فک است. این موضوع بیشتر در استفاده از بیس‌فسفونات‌ها و دنوزumab دیده می‌شود، آن هم نه به طور رایج بلکه در مواقع نادر.

این مشکل معمولاً زمانی ایجاد می‌شود که فرد جراحی دندانی انجام داده باشد یا دچار عفونت شدید لثه باشد. به همین دلیل توصیه می‌شود قبل از شروع درمان، وضعیت دندان‌ها بررسی شود و در طول دوره مصرف دارو مراقبت‌های دهان و دندان جدی گرفته شود. مسواک منظم، نخ دندان، و معاینه دوره‌ای به پیشگیری از این عارضه کمک زیادی می‌کنند.

عوارض روانی و تغییرات خلق‌وخو

بعضی از داروهای پوکی استخوان، به‌ویژه داروهای هورمونی، می‌توانند روی احساسات تأثیر بگذارند. ممکن است فرد احساس کند کم‌حوصله شده یا تمرکزش کمتر شده است. گاهی هم اضطراب یا بی‌خوابی افزایش پیدا می‌کند.

این تغییرات معمولاً با تنظیم دوز دارو یا تغییر زمان مصرف بهتر می‌شوند. اما اگر فرد احساس کند این تغییرات شدید است باید موضوع را با پزشک در میان بگذارد. هرگونه تغییر ناگهانی یا غیرمعمول در خلق‌وخو اهمیت دارد و نباید نادیده گرفته شود.

عوارض پوستی و واکنش‌های آلرژیک

برخی افراد پس از مصرف داروهای پوکی استخوان ممکن است دچار خارش، کهیر یا قرمزی پوست شوند. گاهی هم بدن نسبت به نور حساس‌تر می‌شود و پوست سریع‌تر آفتاب‌سوخته می‌شود. این نشانه‌ها معمولا خفیف‌اند اما اگر با تورم، مشکل تنفس یا کهیر گسترده همراه شوند نیاز به توجه فوری دارند.

استفاده از مرطوب‌کننده‌ها، پرهیز از آفتاب شدید و استفاده از ضدآفتاب مناسب می‌تواند به کاهش این مشکلات کمک کند.

عوارض مرتبط با سطح کلسیم و تعادل مواد معدنی

چون بسیاری از داروهای پوکی استخوان در مسیر سوخت و ساز کلسیم دخالت دارند، تغییر سطح کلسیم خون طبیعی است. گاهی این سطح کاهش می‌یابد و باعث گرفتگی عضلات، بی‌حسی انگشتان یا احساس سوزش می‌شود. برای همین مصرف منظم مکمل‌ها طبق تجویز پزشک بسیار مهم است.

از سوی دیگر برخی افراد ممکن است با مصرف نادرست مکمل‌ها دچار افزایش بیش از حد کلسیم شوند که خودش مشکلات دیگری ایجاد می‌کند. پس مصرف هر نوع مکمل باید هماهنگ با دارو باشد.

جمع‌بندی و نکات پایانی

درمان پوکی استخوان یک مسیر طولانی است و نیاز به صبر و همکاری با پزشک دارد. داروها نقش مهمی در جلوگیری از شکستگی‌ها و حفظ کیفیت زندگی دارند اما مانند هر درمان دیگری ممکن است عوارضی ایجاد کنند. بخش عمده این عوارض خفیف‌اند و با کمی مراقبت مدیریت می‌شوند. آگاهی از آن‌ها کمک می‌کند فرد زودتر متوجه نشانه‌ها شود و از نگرانی بی‌مورد دور بماند.

مهم این است که هیچ‌کس نباید به دلیل ترس از عوارض، درمان پوکی استخوان را رها کند. گفتگو با پزشک، گزارش دقیق نشانه‌ها و رعایت نکات مصرف داروها می‌تواند این مسیر را بسیار امن‌تر و مؤثرتر کند. پوکی استخوان بیماری خاموشی است که با مراقبت درست می‌توان آن را کنترل کرد و اجازه نداد تبدیل به مشکل بزرگ‌تری شود.