دین پژوهی چیست؟/ عمده مسائلی که پیرامون دین می‌توان به آن پرداخت

به گزارش ایکنا؛ متن زیر یادداشتی است که توسط دکتر محمدهادی فلاح زاده استاد دانشگاه علامه طباطبایی درباره دین پژوهی نوشته شده است.

دین پژوهی، نام یک رشته علمی خاص نیست، بلکه عنوانی است عام برای مجموعه ای از رشته ها و شاخه های علمی و معرفتی، که همگی درباره دین بحث می کنند و هر یک از منظری خاص به بررسی ابعاد دین می پردازند. دین پژوهی، دانش هایی چون فلسفه دین، الهیات (کلام) و زیر رشته هایی همچون روان شناسی دین، جامعه شناسی و مانند آن را در بر می گیرد.

ویژگی های موضوعی یا روش شناختی هر یک از این دانش ها، قلمرو تحقیق و پژوهش آن را مشخص می سازد و آن را از سایر دانش های مربوط به دین جدا می کند. به بیان دیگر، رشته ها و شعبه های مختلف دین پژوهی یا رهیافت های گوناگون در دین پژوهی، هر یک ناظر به بعدی از ابعاد دین است و از همان بعد خاص، دین را مورد بررسی قرار می دهند. بنابراین، دین پژوهی یعنی تحقیق و پژوهش نظری پیرامون ماهیت و ابعاد دین و شناسایی و شناساندن آن؛ یا تلاش برای اثبات این که گزاره ها و دعاوی دینی صادق و مطابق با واقع است و آثار و لوازم سودمندی بر آنها مترتب است.

با این بیان اگر مجموع دانشهایی را که موضوع آنها به شکلی مطالعه و پژوهش درباره دین است، دین پژوهی بنامیم، می توانیم بر حسب ابعاد گوناگونی که معمولا ادیان از آن برخوردارند، شاخه های رشته ها و یا ابعاد متنوعی مانند الهیات، فلسفه، تاریخ دین، دین شناسی تطبیقی، روان شناسی دین، جامعه شناسی دین و مردم شناسی دین را برای دین پژوهی برشماریم. وجود این رشته ها نشان دهنده اهمیت بالای دین در عرصه زندگی اجتماعی انسان است.

در باب تاریخچه این رشته، باید گفت این رشته، تاریخی کهن دارد و می توان قدمت آن را برابر با قدمت خود دین دانست؛ زیرا انسان تا چیزی را نشناسد آن را نمی پذیرد. هر چند دین پژوهی نیز به سان سایر پژوهشهای علمی، در آغاز بسیار ساده و محدود بوده، ولی با گذشت زمان همراه با تطور اصل دین، تکامل یافته است.

دین پژوهان، نمونه هایی از تحقیقات دین شناسی را در یونان باستان و غیر آن ذکر کرده اند. یکی از معروف ترین منابع دین شناسی دوران باستان، کتاب تاریخ هرودت (۴۸۰- ۴۲۵ ق. م) است که سرشار از اطلاعات درباره ادیان باستانی آسیای غربی و مصر است. این مورخ یونانی در کتابهای تاریخ خود، نمونه هایی از روشهای دین پژوهی و نیز تفسیرهای خود را در این باب ارائه داده است.

علاوه بر او بسیاری از نویسندگان رومی و یونانی و غ بر آنها از مورخان پیش از میلاد مسیح در کتبشان اطلاعات ارزشمندی از دین پژوهی و پیشینه آن جمع آوری کرده اند.

دین پژوهی در جهان اسلام، پس از گسترش آن به ویژه در مناطق متمدن آن روز جهان یعنی ایران و روم، رونق فراوان یافت؛ زیرا اسلام دین پژوهی و شناخت مبانی دینی را پیش شرط پذیرش دین اعلام کرده است . بدین ترتیب دین پژوهی پویایی بیشتری یافت و پیوسته دین پژوهی تطبیقی و در محدوده دنیای اسلام، میان مذاهب اسلامی وجود داشته و دارد. ولی دین پژوهی در عصر جدید، آن هم به معنای تلاش برای ارائه تعریف جدیدی از دین و یافتن ماهیت متمایز آن با سلسله ای از صفات که دین و آنچه مربوط به دین است را از بقیه زندگی انسانی متمایز گرداند، عمدتا یک رویکرد و توجه غربی است.

این تلاش پیامد طبیعی گرایش نظری، روشنفکرانه و علمی غرب است، که به دلیل تحولاتی که در قرون اخیر به ویژه تحولات علمایی که در قرن نوزدهم توسط امثال گالیله، نیوتن و غیر آنان در غرب به وقوع پیوست، دین پژوهی را نیز متحول ساخت. جامعه شناسی دین نیز در این چارچوب متاثر از رویکرد غربی است که البته در دهه های اخیر در جوامع اسلامی نیز رونق یافته و تلاش دارد با فاصله از رویکرد غربی به بررسی دین در جامعه بپردازد. اما در عین حال به واقعی یا غیرواقعی بودن دین کاری ندارد و توجه به کار کردهای آن در جامعه را در اولویت نگاه خود قرار داده است.

عمده مسائلی که پیرامون دین می توان به آن پرداخت و روش و منظر رشته و هدف آن را بیان نمود به شرح ذیل است:

1- مسأله حقیقت دین: روش: عقلی و نقلی

منظر: هم درون دینی و هم برون دینی

رشته: فلسفه دین، الهیات

هدف: بررسی چیستی دین

۲- مسأله منشأ دین: روش: عقلی -نقلی-تجربی

منظر: درون دینی و برون دینی

رشته: فلسفه دین - الهیات –مردم شناسی

هدف: بررسی چرایی دین

٣- مسأله ریشه دینداری: روش: عقلی نقلی-تجربی

منظر: درون دینی و برون دینی

رشته: مردم شناسی - الهیات-روان شناسی دین

هدف: بررسی چرایی و پایایی دین

4- مسأله آموزه های مناسک دین: روش: نقلی

منظر: درون دینی

رشته: الهیات

هدف: معرفی دین

۵- مسأله اهداف دین: روش: نقلی

منظر: درون دینی

رشته: الهیات

هدف: معرفی دین

۶- مسأله قلمرو دین روش: نقلی

منظر: درون دینی

رشته: الهیات

هدف: معرفی دین

۷- انتظار از دین: روش: عقلی

منظر: برون دینی

رشته: فلسفه دین

هدف: کمک به انتخاب دین و اصلاح دینداری

8- حقانیت دین: روش: نقلی

منظر: درون دینی

رشته: کلام

هدف: ترویج دین

9- زمینه های اجتماعی دین: روش: عقلی-تجربی-تاریخی

منظر: برون دینی

رشته: جامعه شناسی دین و تاریخ دین

هدف: شناخت و مداخله

۱۰- گسترش و تداوم دین روش: عقلی-تجربی-تاریخی

منظر: برون دینی

رشته: جامعه شناسی دین و تاریخ دین

هدف: شناخت و مداخله

۱۱- نقش و کارکردهای فردی دین: روش: عقلی-تجربی

منظر: برون دینی

رشته: روان شناسی دین

هدف: شناخت و مداخله

۱۲- نقش و کارکردهای اجتماعی دین: روش: عقلی-تجربی

منظر: برون دینی

رشته: جامعه شناسی دین

هدف: شناخت و مداخله

۱۳- پیامدهای دین روش: عقلی -تجربی

منظر: برون دینی

رشته: جامعه شناسی دین

هدف: شناخت و مداخله