ولادت
آیت الله العظمی سیّد موسی شبیری (حسینی) زنجانی سه ماه پس از ورود والد معظمّشان به حرم کریمه اهل بیت (سلام الله علیها) در هشتم ماه رمضان سال 1346 مطابق با دهم اسفند 1306 شمسی دیده به جهان گشوده و به احترام حضرت معصومه (سلام الله علیها) موسی نام گرفتند.
خاندان معظّم له
پدر معظّم له حضرت آیت الله العظمی حاج سید احمد حسینی زنجانی فقیهی بزرگ و پارسایی متخلّق به اخلاق الهی بودند و بر ابواب مختلف فقه احاطه و اشراف کامل داشتند و این امر، اعجاب بزرگانی چون آیت الله العظمی اراکی ( قدس سره) را برانگیخته بود.
تقوای الهی، روح یقین و توکّل، شکر خالق و مخلوق، احترام به افراد، نظم و سلیقه در امور، زهد و عبادت بسیار همراه با گریز از مقدّس مآبی، روشن بینی فکری و تأکید بر حیات اجتماعی دین و عشق زائد الوصف به خاندان رسالت «صلوات الله علیهم اجمعین» از خصائص ارزنده آن عالم وارسته بود.
ایشان پس از ده ها سال خدمت در عرصه تدریس و تألیف و قضای حوائج مؤمنین با به جای گذاشتن حدود 60 کتاب و رساله در دانش های مختلف دینی در روز 29 رمضان سال 1393 ه ق، در سن 85 سالگی دار فانی را وداع گفت.
مرحوم آیت الله العظمی سیّد احمد زنجانی(قدّس سره) صبح و مغرب و عشاء در حرم حضرت معصومه و ظهر در مدرسه فیضیّه امامت جماعت را بر عهده داشتند و با توجّه به مقبولّیت عمومی و اشتهار ایشان به تقوا و پرهیزگاری، فضلاء و علماء و اساتید بسیاری در نماز جماعت ایشان حاضر می شدند. در سالهای پایانی حیاتشان، وقتی از انجام این مهم ّ، ناتوان گردیدند، آیت الله العظمی حاج سیّد موسی شبیری زنجانی (مد ظلّه العالی) را به عنوان جانشین خود انتخاب کردند.
جدّ پدری معظّمٌ له مرحوم سیّد عنایت الله (م 1343) و جدّ مادری ایشان مرحوم آقا میرعلی نقی(م 1367) «رحمة الله علیهما» از علمای زنجان و مشهور به فضل و درستکاری بودند.
دایی معظّمٌ له آیت الله سیّد محمد ولایی(م 1387) « رحمة الله علیه» که عالمی جامع و فقیه بودند در سال 1352 به دریافت اجازه اجتهاد از آیت الله العظمی سیّد محمّد حجت «قدّس سرّه» (م 1372) نائل گردید. این اجازه، ارزش علمی ویژه ای داشت؛ زیرا مرحوم آیت الله حجّت «قدس سره» به آسانی اجازه اجتهاد صادر نمی کرد و در این جهت با احتیاط بسیار، عمل مینمود، لذا نقل شده است که وقتی این اجازه، بر مرحوم آیت الله العظمی خویی «قدس سره» عرضه شد، آن را بسیار با ارزش و مهمّ ارزیابی کردند.
آغاز دروس معظّم له
ایشان دروس حوزوی را در سال 1359 – 1360 ه ق، آغاز کردند و فراگیری کتب سطح را در خلال سه یا چهار سال به پایان رسانیده، سپس در درس خارج مرحوم آیت الله العظمی سیّد صدرالدین صدر «قدس سره»(1299 –1373ه ق) حاضر گردیدند. درس مرحوم آیت الله صدر«قدس سره» مملو از فضلاء و علمای بزرگ بوده و معظّمٌ له کم سن ترین شرکت کننده بود.
اساتید اصلی معظّم له در دروس خارج
معظّم له در مجلس درس چندی از عالمان برجسته آن روزگار حاضر گردیده و بیش از همه از محضر دو تن از فقهاء و محقّقان بزرگ بهره جست.
1-فقیه محقّق آیت الله العظمی بروجردی «قدّس سرّه»(1292 – 1380 ه ق). معظّم له پس از ورود آیت الله العظمی بروجردی «قدس سره» به قم، در درس خارج اصول و همچنین در درس خارج فقه (کتاب الغصب، کتاب الاجاره و کتاب الصّلاه) ایشان شرکت کرد.
2-عالم محقّق آیت الله العظمی سیّد محمد داماد «قدّس سره»(م 1388)ه ق.
معظّمٌ له نزدیک به یک دوره کامل در درس اصول و 21 سال در درس فقه ایشان (اندکی از کتاب الصلاه و نیز کتاب الطهارة و کتاب الصوم و کتاب الخمس و کتاب الحج) شرکت کردند.
معظّمٌ له مزایای چندی برای درس این دو استاد خود برمیشمردند که در ادامه بدان اشاره میشود.
امتیازات درس آیت الله العظمی بروجردی «قدّس سرّه»
1-توجّه کامل به اصول متلقّات.
مراد از این تعبیر، مسائل اصلی فقه است که از احادیث و روایات به گونه مستقیم و بدون اعمال استنباط و اجتهاد ویژه گرفته شده باشد
2-توجه به سخنان فقهای اقدم شیعه و طرح تفصیلی آراء و انظار ایشان و بررسی و احیاناً ارائه تفسیر دقیق و متقن از آنها به گونه ای متفاوت با آنچه در نگاه بدوی به ذهن میآید.
3-طرح اقوال عامه و استفاده از آنها در استنباط احکام
مرحوم آیت الله العظمی بروجردی به اقوال عامه در استنباط توجّه ویژه داشتند،زیرا معتقد بودند که فقه شیعه و روایات اهل بیت «علیهم السلام» ناظر به فقه عامّه است، احادیث معصومین «علیهم السلام» فتاوا و روشهای نادرست در فقه عامه را رد کرده و دیدگاههای صحیح را امضاء میکند. ایشان از این ویژگی با این تعبیر یاد می کردند که «فقه شیعه به منزله تعلیقه بر فقه عامه است».
این ویژگی فقه شیعه دو نتیجه مهم ّبه دنبال دارد:
اول: فهم درست و کامل روایات ائمه معصومین «علیهم السلام» بدون توجّه به فقه عامّه میسّر نیست؛ زیرا تا از خاستگاه احادیث و منشأ صدور آنها آگاه نباشیم نمی توانیم به درستی مفاد آنها را دریابیم، به دیگر بیان؛ همچنان که فهم یک تعلیقه بدون دریافت صحیح از عبارت متن، امکان پذیر نیست، درک صحیح از احادیث اهل بیت (علیهم السلام) نیز بدون مراجعه به فتاوای عامّه و جوّ صدور احادیث امکان ندارد.
دوم:در جایی که در احایث سخنی از ردّ فتاوای عامّه نیامده باشد، این امر نشانه امضاء و پذیرش آن فتاوا می باشد، همچنان که در متنی که تعلیقه خورده اگردر جایی تعلیقه زده نشود، نشانه پذیرش آن متن می باشد.
4-ژرف اندیشی و دقّت در احادیث اهل بیت «علیهم السلام » برای فهم صحیح آنها.
5-تتبّع پیگیر و عدم اکتفا به تحقیق بدون تتبّع.
پیش از ایشان، روش رایج در حوزههای علمیه اهمّیّت بخشیدن به تحقیق مسائل و کم توجهی به تتبّع بوده است. مرحوم آیت الله العظمی بروجردی قدّس سره اهتمام به تتبّع را در کنار تحقیق مسائل جایگزین روش پیشین نمود، این روش تازه، تأثیری شگرف بر افکار حوزویان بر جای نهاد و حوزه نجف، نیز از این تأثیر برکنار نماند، تا بدانجا که اندیشه تألیف اثر والای «معجم رجال الحدیث» نیز متأثر از این روش بود.
6-دقّت در احادیث با مضمون یکسان یا نزدیک به هم برای یافتن «احادیث متّحد» که احیاناً در اثر عواملی همچون «نقل به معنا و اختصار و تحریف»، اندک تفاوتی یافته و آنها را متعدّد انگاشته اند.
7-مراجعه به «نسخههای خطّی معتبر حدیثی» و اکتفا نکردن به نسخههای چاپی، برای دست یافتن به «متنی صحیح و بدون اشتباه و تحریف».
این مراجعه سبب می شود، که گاه تحریفات در سند یا متن حدیث، کشف شود و گاه بر درستی سند ومتن حدیث، تأکید گردد.
8-استفاده از «روش ویژه خود در علم رجال» در زمینه «تعیین طبقه راویان و تنظیم ترتیب الاسانید»، برای کتاب های حدیثی.
این روش برای «یافتن تحریفهای مختلف»، که در اسناد احادیث رخ داده و نیز «کشف عناوین مبهم و تمییز مشترکات و توحید مختلفات» کارساز است.
سفر معظّمٌ له به نجف اشرف
معظّمٌ له برای بهره گیری از معارف حوزه عریق و ریشه دار نجف اشرف، دوبار به این مرکز بزرگ علمی سفر کرد؛ بار اوّل، در سال 1373 (ه ق) و بار دوم، در سال1374(ه ق) بوده است. ایشان در دروس فقه مرحوایشان دروس حوزوی را در سال 1359 – 1360 ه ق، آغاز کردند و فراگیری کتب سطح را در خلال سه یا چهار سال به پایان رسانیده، سپس در درس خارج مرحوم آیت الله العظمی سیّد صدرالدین صدر «قدس سره»(1299 –1373ه ق) حاضر گردیدند. درس مرحوم آیت الله صدر«قدس سره» مملو از فضلاء و علمای بزرگ بوده و معظّمٌ له کم سن ترین شرکت کننده بود.
اساتید اصلی معظّم له در دروس خارج
معظّم له در مجلس درس چندی از عالمان برجسته آن روزگار حاضر گردیده و بیش از همه از محضر دو تن از فقهاء و محقّقان بزرگ بهره جست.
1-فقیه محقّق آیت الله العظمی بروجردی «قدّس سرّه»(1292 – 1380 ه ق). معظّم له پس از ورود آیت الله العظمی بروجردی «قدس سره» به قم، در درس خارج اصول و همچنین در درس خارج فقه (کتاب الغصب، کتاب الاجاره و کتاب الصّلاه) ایشان شرکت کرد.
2-عالم محقّق آیت الله العظمی سیّد محمد داماد «قدّس سره»(م 1388)ه ق.
معظّمٌ له نزدیک به یک دوره کامل در درس اصول و 21 سال در درس فقه ایشان (اندکی از کتاب الصلاه و نیز کتاب الطهارة و کتاب الصوم و کتاب الخمس و کتاب الحج) شرکت کردند.
معظّمٌ له مزایای چندی برای درس این دو استاد خود برمیشمردند که در ادامه بدان اشاره میشود.
امتیازات درس آیت الله العظمی بروجردی «قدّس سرّه»
1-توجّه کامل به اصول متلقّات.
مراد از این تعبیر، مسائل اصلی فقه است که از احادیث و روایات به گونه مستقیم و بدون اعمال استنباط و اجتهاد ویژه گرفته شده باشد
2-توجه به سخنان فقهای اقدم شیعه و طرح تفصیلی آراء و انظار ایشان و بررسی و احیاناً ارائه تفسیر دقیق و متقن از آنها به گونه ای متفاوت با آنچه در نگاه بدوی به ذهن میآید.
3-طرح اقوال عامه و استفاده از آنها در استنباط احکام
مرحوم آیت الله العظمی بروجردی به اقوال عامه در استنباط توجّه ویژه داشتند،زیرا معتقد بودند که فقه شیعه و روایات اهل بیت «علیهم السلام» ناظر به فقه عامّه است، احادیث معصومین «علیهم السلام» فتاوا و روشهای نادرست در فقه عامه را رد کرده و دیدگاههای صحیح را امضاء میکند. ایشان از این ویژگی با این تعبیر یاد می کردند که «فقه شیعه به منزله تعلیقه بر فقه عامه است».
این ویژگی فقه شیعه دو نتیجه مهم ّبه دنبال دارد:
اول: فهم درست و کامل روایات ائمه معصومین «علیهم السلام» بدون توجّه به فقه عامّه میسّر نیست؛ زیرا تا از خاستگاه احادیث و منشأ صدور آنها آگاه نباشیم نمی توانیم به درستی مفاد آنها را دریابیم، به دیگر بیان؛ همچنان که فهم یک تعلیقه بدون دریافت صحیح از عبارت متن، امکان پذیر نیست، درک صحیح از احادیث اهل بیت (علیهم السلام) نیز بدون مراجعه به فتاوای عامّه و جوّ صدور احادیث امکان ندارد.
دوم:در جایی که در احایث سخنی از ردّ فتاوای عامّه نیامده باشد، این امر نشانه امضاء و پذیرش آن فتاوا می باشد، همچنان که در متنی که تعلیقه خورده اگردر جایی تعلیقه زده نشود، نشانه پذیرش آن متن می باشد.
4-ژرف اندیشی و دقّت در احادیث اهل بیت «علیهم السلام » برای فهم صحیح آنها.
5-تتبّع پیگیر و عدم اکتفا به تحقیق بدون تتبّع.
پیش از ایشان، روش رایج در حوزههای علمیه اهمّیّت بخشیدن به تحقیق مسائل و کم توجهی به تتبّع بوده است. مرحوم آیت الله العظمی بروجردی قدّس سره اهتمام به تتبّع را در کنار تحقیق مسائل جایگزین روش پیشین نمود، این روش تازه، تأثیری شگرف بر افکار حوزویان بر جای نهاد و حوزه نجف، نیز از این تأثیر برکنار نماند، تا بدانجا که اندیشه تألیف اثر والای «معجم رجال الحدیث» نیز متأثر از این روش بود.
6-دقّت در احادیث با مضمون یکسان یا نزدیک به هم برای یافتن «احادیث متّحد» که احیاناً در اثر عواملی همچون «نقل به معنا و اختصار و تحریف»، اندک تفاوتی یافته و آنها را متعدّد انگاشته اند.
7-مراجعه به «نسخههای خطّی معتبر حدیثی» و اکتفا نکردن به نسخههای چاپی، برای دست یافتن به «متنی صحیح و بدون اشتباه و تحریف».
این مراجعه سبب می شود، که گاه تحریفات در سند یا متن حدیث، کشف شود و گاه بر درستی سند ومتن حدیث، تأکید گردد.
8-استفاده از «روش ویژه خود در علم رجال» در زمینه «تعیین طبقه راویان و تنظیم ترتیب الاسانید»، برای کتاب های حدیثی.
این روش برای «یافتن تحریفهای مختلف»، که در اسناد احادیث رخ داده و نیز «کشف عناوین مبهم و تمییز مشترکات و توحید مختلفات» کارساز است.
سفر معظّمٌ له به نجف اشرف
معظّمٌ له برای بهره گیری از معارف حوزه عریق و ریشه دار نجف اشرف، دوبار به این مرکز بزرگ علمی سفر کرد؛ بار اوّل، در سال 1373 (ه ق) و بار دوم، در سال1374(ه ق) بوده است. ایشان در دروس فقه مرحوم آیت الله العظمی سیّد عبدالهادی شیرازی «قدس سره» (1305 – 1382) در «کتاب الصلاة» و در دروس فقه مرحوم آیت الله العظمی سید محسن حکیم قدس سره(1306 – 1390) «کتاب الحجّ»حاضر گشت و در دروس اصول و فقه«بحث رضاع» مرحوم آیت الله العظمی سیّد ابوالقاسم خویی «قدس سره» (1371 – 1413) شرکت نمود.
دروس خارج معظم لّه
ایشان بیش از چهل سال است که به تدریس خارج فقه و اصول، اشتغال دارد. درس خارج فقه را با تدریس «کتاب الحجّ»، در زمان حیات استاد محقّق خود، مرحوم آیت الله محقّق داماد (م 1388) آغاز نمود که این درس بیش از 15 سال، گاه بر مدار کتاب «عروة الوثقی» و گاه کتاب «شرائع» ادامه یافت.
پس از «کتاب الحج»، مدار بحث، کتاب «عروة الوثقی» قرار گرفت و سالها به بررسی کتاب الاجاره و کتاب الخمس پرداخت، سپس تدریس «کتاب النّکاح»، را آغاز نموده که پس از پایان مباحث کتاب «عروة الوثقی» در این باب، سایر مباحث آن را بر پایه کتاب «شرائع» ادامه داد. «کتاب الصوم» و «کتاب الاعتکاف» بحث بعدی بود که ایشان بر مبنای «عروه الوثقی» تدریس می فرمود.
ایشان اکنون نیز مشغول تدریس «کتاب البیع» بر مبنای کتاب «مکاسب» شیخ انصاری( رحمة الله علیه )، هستند.
تدریس خارج اصول، نیز سال ها ادامه یافت، ولی در حال حاضر اهتمام بیشتر معظّم له بر فقه، بوده و مباحث اصولی مرتبط با بحث - که تذکّر آن را لازم می بینند- در ضمن بحث فقه، مورد بررسی قرار می دهند.
روش معظمٌ له در تدریس و ویژگیهای آن
معظمٌ له با بهره گیری از ویژگیهای درس دو استاد برجسته خود و افزودن امتیازات خاصّ دیگر، تدریس خود را سامان میدهد. مزایای بحث معظّمٌ له را می توان در این محورها خلاصه کرد
1-طرح نظرات فقها ، به ویژه نظرات قدما در مسائل اصلی فقه و نقل مستقیم از آنها و پرهیز از نقل دیگران.
2- مراجعه به تمام کتب استدلالی فقهاء در مسأله مورد نظر.
3-طرح و بررسی تمام اقوال و احتمالات، در مسأله مورد بحث و تحقیق کامل در استخراج دیدگاه صحیح.
4-بحث تفصیلی در مبانی و قواعد کلی،همچنین در فروع و تطبیقات آنها.
5-نقل احادیث به طور کامل و بحث از «فقه الاحادیث» و دقّت نظر در مفاد احادیث.
6-جستجوی گسترده برای یافتن تمام احادیث مسأله ولو با مراجعه به ابواب دیگر در جوامع حدیثی.
7-دقّت در وحدت و تعدّد روایات مسأله
8-بحث تفصیلی از سند احادیث و احوال راویان آنها.
9-دقّت نظر در احادیث و جوانب مختلف آنها برای یافتن راه حلّ رفع ناسازگاری و وجود جمع عرفی در احادیث متعارضه.
10-مراجعه به مخطوطات کتب حدیثی و عدم اکتفاء به نسخه های چاپی.
11-طرح و بررسی فشرده یا مفصّل مباحث اصولی مورد نیاز در لابلای تدریس فقه و تطبیق آنها بر فروعات.
12-طرح برخی از مبانی اصولی که در کتب اصول، عنوان خاصّ نیافته است و در لابلای دیگر مباحث به تناسب، عنوان می گردد.
13-توجّه ویژه به «آیات الأحکام» و مراجعه مفصّل به کتب خاصّه و عامّه در «تفسیر» و «فقه» و کتب مختص «آیات الاحکام»
14-دقّت بسیار برای دستیابی به معنای حقیقی مفردات و ترکیبهای ویژه ای که در احادیث اهل بیت «علیهم السلام» وارد شده است.
15-بررسی مفصل مبانی مرتبط با نسخه های کتب و شیوه وقوع تحریف آنها و تعیین اصل صحیح، در هنگام «دوران امر بین وقوع زیاده یا نقیصه در نسخه کتاب».
16-استفاده از فهارس لفظی و نرم افزارهای گوناگون برای یافتن احادیث مورد نظر و موارد استعمال واژه ها و ترکیبات و ارتباط سندی راویان و ...
17-مراجعه به مصادر متفرقه مرتبط با بحث فقهی همچون کتب تاریخ و انساب و تراجم و جغرافیا.
18-یاری جستن از «متخصّصان»، برای تشخیص دقیق تر «موضوعات احکام».
19-استناد به اجماع فقهای عامّه معاصر ائمه معصومین «علیهم السلام» در جایی که در روایات ما انکاری نسبت به آن، دیده نشده باشد.
20-استناد به اجماع فقیهان امامیه، به شرط «احرازاتّصال آن به زمان معصوم» (علیه السلام)
آثار معظم له در فقه و اصول
1-تحریر الجواهر (کتاب حج)
2-تحریر فتاوی الجواهر (کتاب حج)
3-شرح بر حج عروة الوثقی (فصل اقسام حج)
4-تعلیقات بر جامع احادیث شیعه مخصوصاً کتاب حج
منبع: پایگاه اطلاع رسانی حضرت آیت الله شبیری زنجانی