نحوه انجام آزمایش اسپرم، چطوریه؟

احتمالاً شما هم از آن دسته افراد باشید که تا کنون حتی نام اسپرموگرام را هم نشنیده باشید. آزمایش تجزیه منی یا اسپرموگرام بصورت معمول در دو مورد به انجام میرسد: ۱- به منظور تشخیص وضعیت باروری از لحاظ طبیعی و غیر طبیعی. ۲- برای زوجینی که مشکلاتی برای فرزند دار شدن دارند. این توضیح معنایی بود درباره اسپرموگرام.

طبیعی یا غیرطبیعی بودن وضعیت باروری مردان

نتایج این آزمایش نشان‌دهنده مواردی است که اهمیت بسیاری در تعیین قدرت باروری مردان دارد و برخلاف اینکه عامه مردم تصور می‌کنند صرفا تعداد اسپرم بیانگر چگونگی باروری مرد است، باید گفت درحقیقت کیفیت حرکت اسپرم و تعداد آن با شکل طبیعی اهمیت بیشتری دارد. با دکتر محمدرضا صفری‌نژاد، جراح و متخصص بیماری‌های کلیه و مجاری ادراری و استاد دانشگاه، درباره این آزمایش و اهمیت آن گفت‌وگو کرده‌ایم.

اسپرموگرام چگونه وضعیت باروری مردان را مشخص می‌کند؟
یکی از کاربردهای آزمایش تجزیه منی، تعیین وضعیت باروری در مردان است. علاوه بر این، همسرانی که برای فرزنددار شدن مشکل دارند و با شکایت ناباروری به پزشک مراجعه می‌کنند، می‌توانند از این آزمایش برای بررسی چگونگی باروری مرد استفاده کنند که البته به اشتباه از آن به عنوان آزمایش «تجزیه اسپرم» یاد می‌شود. درحالی که فقط حدود یک درصد حجم مایع منی را اسپرم‌ها تشکیل می‌دهند و بقیه شامل موادی برای تغذیه، افزودن به قدرت باروری اسپرم و ایجاد محیط مناسب برای ذخیره اسپرم هستند.

آزمایش اسپرموگرام یا تجزیه منی
برخلاف تصور بیشتر مردم، مایع منی را بیضه‌ها ترشح نمی‌کنند، بلکه ۶۰ درصد آن را پروستات و ۴۰ درصد بقیه را کیسه‌های منوی می‌سازند. بیضه‌ها از طریق لوله‌های اسپرم‌بر که در اصطلاح واز گفته می‌شود، اسپرم را به مایع منی اضافه می‌کنند. مایع منی حاوی اسپرم، در کیسه‌های منی ذخیره و هنگام انزال از طریق مجرای ادرار خارج می‌شود. اگر آزمایش تجزیه منی به درستی انجام و تفسیر نشود، پزشک و بیمار دچار گمراهی خواهند شد. در آزمایش تجزیه منی، تعداد اسپرم، اسپرم‌های متحرک، اسپرم‌های با حرکت پیشرونده، اسپرم‌های بدون حرکت، تعداد اسپرم‌های با شکل طبیعی و همچنین حجم و رنگ مایع منی، قوام یا غلظت مایع منی و مدت زمانی که مایع منی آبکی می‌شود، pH مایع منی و تعداد گلبول‌های سفید گزارش می‌شوند. هر یک از این موارد اهمیت بسیاری در قدرت باروری مرد دارند و در صورتی که هر یک از آنها طبیعی یا غیرطبیعی باشند، برای تفسیر از معیارهای سازمان بهداشت جهانی استفاده می‌شود.

معیارهای سازمان بهداشت جهانی برای طبیعی یا غیرطبیعی بودن مایع منی
در علم پزشکی برای طبیعی بودن و غیرطبیعی بودن هر پارامتری از استانداردها استفاده می‌شود. سازمان بهداشت جهانی برای یک آزمایش تجزیه منی که طبیعی تلقی شود، معیارهایی را قرار داده که پزشک با استفاده از این معیارها نتیجه آزمایش تجزیه منی را تفسیر می‌کند و می‌گوید آزمایش طبیعی یا غیرطبیعی است. یکی از معیارهای مهم در آزمایش تجزیه منی، قوام یا غلظت مایع منی است که در باروری اهمیت دارد.

اگر غلظت مایع منی طبیعی نباشد چه مشکلی ایجاد می‌شود؟
اگر در مردی تعداد، حرکت و شکل اسپرم‌ها طبیعی ولی غلظت مایع منی غیرطبیعی باشد، می‌تواند باعث ایجاد مشکل در باروری شود. مایع منی هنگام انزال به حالت «لخته» است سپس تحت تاثیر آنزیم‌هایی، ظرف معمولا نیم ساعت از حالت لخته بودن خارج می‌شود که در اصطلاح به آن «آبکی» شدن می‌گویند. اگر مایع منی نتواند از حالت لخته خارج شود، به اصطلاح دارای غلظت بالاست و درصورتی که به حالت لخته باقی بماند، حالت سیال بودن خود را از دست می‌دهد، بنابراین نمی‌تواند به طرف دهانه رحم و داخل آن حرکت کند و همین مساله در باروری مشکل ایجاد می‌کند.

چه عواملی باعث افزایش غلظت مایع منی می‌شوند؟
دانستن اینکه چه عواملی باعث افزایش غلظت مایع منی می‌شوند، از این نظر اهمیت دارد که با رعایت آنها می‌توان تا حدودی مشکل را حل کرد، ولی از نظر علم پزشکی علت اصلی، فقدان آنزیمی است که باعث آبکی شدن مایع منی می‌شود. پروستات آنزیمی به نام آنتی‌ژن اختصاصی پروستات ترشح می‌کند که این آنزیم باعث آبکی شدن مایع منی یا تغییر آن از حالت لخته می‌شود. اگر پروستات دچار تورم و التهاب شود، ترشح این ماده و در نتیجه آبکی شدن مایع منی با مشکل مواجه می‌شود.

برای حل مشکل غلظت مایع منی چه باید کرد؟
معمولا به مردانی که دچار غلظت مایع منی هستند، برای کاهش غلظت و افزایش حالت سیالیت، توصیه می‌شود مایعات زیادی بنوشند و به داروهایی که مصرف می‌کنند، دقت کنند چراکه مصرف برخی داروها و حتی عفونت مایع منی باعث افزایش غلظت آن می‌شود. بنابراین درمان مناسب عفونت به رفع مشکل کمک می‌کند. با توجه به اینکه از دیگر علل مهم افزایش غلظت مایع منی، عفونت پروستات، یا پروستاتیت است و وجود باکتری در پروستات باعث عفونت پروستات و عفونت مایع منی می‌شود، مردان ناباروری که برای مشکلشان علتی پیدا نکرده‌اند (حتی در صورت آزمایش تجزیه منی سالم و طبیعی) باید حتما از نظر وجود عفونت پروستات بررسی شوند.
درضمن، مصرف برخی مواد مدر مثل قهوه، الکل و سودا باعث افزایش حجم ادرار و کاهش آب بدن می‌شود بنابراین مردانی که دارای غلظت بالای مایع منی هستند باید به این نکته توجه کنند و فراموش نکنند مصرف موادی مانند ویتامین E، گای فنزین و استیل‌سیستئین نیز می‌تواند غلظت مایع منی را کاهش دهد.

آیا انجام آزمایش اسپرموگرام شرایط خاصی دارد؟
برخلاف اینکه در جامعه ما بلافاصله بعد از اینکه زن و شوهری در باروری دچار مشکل می‌شوند، از خانم می‌خواهند آزمایش بدهد، توصیه می‌شود در مرحله اول مرد با انجام این آزمایش بررسی شود و برای انجام آن باید حداقل ٣ روز و حداکثر ۵ روز از آخرین انزال در آقایان گذشته باشد.

مهمترین مطالب در این باره
آزمایش آنالیز اسپرم یا اسپرموگرام
آزمایش آنالیز اسپرم معمولاً اولین آزمایشی است که برای بررسی احتمال ناباروری در مردان انجام می‌شود. در آزمایش آنالیز اسپرم، علاوه بر میزان مایع منی تولیدشده توسط مرد، کمیت و کیفیت اسپرم نیز در نمونۀ مایع منی بررسی می‌شود. در این مطلب با نحوۀ انجام این آزمایش و موارد لزوم انجام آن آشنا خواهید شد.

آمادگی لازم پیش از انجام آزمایش
اگر پزشک برای شما آزمایش اسپرم تجویز کرده است باید به آزمایشگاهی که امکان انجام این آزمایش را دارد مراجعه کنید. مایع منی شما در آزمایشگاه جمع‌آوری می‌شود و مورد بررسی قرار می‌گیرد. پیش از مراجعه به آزمایشگاه و برای داشتن آمادگی کافی، لازم است نکته‌هایی را رعایت کنید. پزشک یا آزمایشگاه معمولاً از شما می‌خواهد که به مدت سه تا شش روز قبل از این آزمایش از هر گونه فعالیت جنسی منجر به انزال پرهیز کنید. این کار کمک می‌کند تا تعداد اسپرم‌ها در بالاترین حد خود باشد و همچنین باعث مطمئن‌تر بودن نتیجۀ آزمایش می‌شود. همچنین لازم است یک هفته قبل از انجام آزمایش، انزال داشته باشید. نداشتن فعالیت جنسی برای مدت طولانی می‌تواند منجر به فعالیت کمتر اسپرم شود. ممکن است از شما خواسته شود که از چند روز قبل از انجام این آزمایش سیگار نکشید و حتماً پزشک خود را از مصرف هر نوع دارو یا مکملی مطلع کنید.

چگونگی انجام آزمایش
در آزمایشگاه برای انجام این آزمایش، یک ظرف تمیز در‌دار در اختیار شما قرار داده می‌شود و شما می‌توانید با مراجعه به دستشویی یا اتاق خاصی که ممکن است برای این کار تدارک دیده شده باشد، نسبت به جمع‌آوری مایع منی در ظرف اقدام کنید. خودارضایی رایج‌ترین روش برای جمع‌آوری مایع منی است. در این روش مرد باید خودش با تحریک آلت تناسلی باعث انزال شود. هنگام انزال باید تمام مایع منی در ظرف آزمایشگاه ریخته شود. در این فرایند نباید از هیچ روان‌کنندۀ حاوی چربی استفاده شود و بهتر است دست‌ها خوب شسته شده باشد. درصورتی‌که امکان انزال به تنهایی برای مرد وجود نداشته باشد، در برخی از آزمایشگاه‌ها همسر می‌تواند وارد محل مخصوص شود و به او کمک کند. در این حالت آزمایشگاه‌ها توصیه می‌کنند به هیچ عنوان هنگام جمع‌آوری مایع منی، دخولی انجام نشود. این کار ممکن است در نتیجۀ آزمایش تأثیرگذار باشد. اگر مرد بخواهد نمونۀ مایع منی را در خانه جمع‌آوری کند، باید ظرف را حداکثر یک ساعت بعد به آزمایشگاه یا کلینیک تحویل دهد. هنگام انتقال نمونه باید آن را دور از تابش مستقیم نور خورشید نگه داشت و اجازۀ گرم یا سرد شدن به آن ندهید. برای اینکه دمای نمونه به دمای بدن شما نزدیک باشد، بهتر است هنگام انتقال ظرف را به بدن خود بچسبانید. از آنجا که ممکن است نمونۀ مایع منی در روزهای مختلف متفاوت باشد، ممکن است دو یا سه نمونه در یک دورۀ سه ماهه بررسی شود. این کار به دقیق بودن نتیجۀ آزمایش کمک می‌کند.

نتایج آزمایش آنالیز اسپرم
توجه داشته باشید که ممکن است در آزمایشگاه‌های مختلف، مقادیر متفاوتی به عنوان مقدار طبیعی تلقی شود. به همین دلیل، بررسی نتایج آزمایش باید توسط پزشک انجام شود. مواردی که معمولاً در آزمایش اسپرم بررسی می‌شود در زیر آمده است:

حجم مایع منی: میزان مایع منی خارج‌شده در یک انزال مورد بررسی قرار می‌گیرد. مقدار بین ۲ تا ۵ میلی‌لیتر در هر انزال طبیعی است. پایین یا بالا بودن غیرطبیعی حجم مایع ممکن است منجر به مشکلات باروری شود.
زمان مایع شدن: مایع منی در زمان انزال یک ژل غلیظ است که معمولاً ظرف ۲۰ دقیقه پس از انزال به مایع تبدیل می‌شود. منظور از زمان مایع شدن منی، مدت زمان لازم برای تبدیل شدن آن از حالت ژله‌ای به حالت مایع است. زمان مایع شدن بین ۲۰ تا ۳۰ دقیقه پس از جمع‌آوری طبیعی است و زمان طولانی برای مایع شدن منی ممکن است نشانه‌ای از عفونت باشد.
تعداد اسپرم‌ها: برای این کار، تعداد اسپرم موجود در هر میلی‌لیتر از مایع منی خارج‌شده در یک انزال شمارش می‌شوند. ۲۰ میلیون اسپرم یا بیشتر در هر میلی‌لیتر طبیعی است. تعداد بسیار کم اسپرم می‌تواند باعث ناباروری شود، اگرچه بدین معنا نیست که مرد نمی‌تواند صاحب فرزند شود؛ مردانی با تعداد اسپرم زیر یک میلیون نیز توانسته‌اند پدر شوند.
مورفولوژی یا شکل اسپرم: برای این منظور درصد اسپرم‌هایی که شکل طبیعی دارند اندازه‌گیری می‌شود. بیش از ۳۰ درصد از اسپرم‌ها باید شکل طبیعی داشته باشند. اسپرم می‌تواند به شکل‌های غیرطبیعی باشد. اسپرم‌ها ممکن است دو سر یا دو دُم، دم کوتاه، سر کوچک؛ سر سوزنی یا سر گرد به جای بیضی داشته باشند. اسپرم‌های غیرطبیعی ممکن است قادر به حرکت به شکل طبیعی یا نفوذ در تخمک نباشند. در هر نمونۀ مایع منی معمولاً تعدادی اسپرم غیرطبیعی یافت می‌شود، اما داشتن درصد بالایی از اسپرم‌های غیرطبیعی ممکن است پدر شدن را دشوار کند.
تحرک اسپرم: برای بررسی تحرک اسپرم، آزمایشگاه تعداد یا درصد اسپرم‌هایی را بررسی می‌کند که حرکت پیش‌روندۀ طبیعی دارند. به طور طبیعی بیش از ۵۰ درصد اسپرم‌ها بعد از یک ساعت باید حرکت طبیعی پیش‌رونده نشان دهند. اسپرم باید قادر به حرکت پیش‌رونده از طریق ترشحات دهانۀ رحم برای رسیدن به تخمک باشد. داشتن درصد بالایی اسپرم که نمی‌توانند به خوبی شنا کنند، ممکن است باروری را دشوار کند.
pH مایع منی: میزان اسیدی یا قلیایی بودن میزان اسپرم را نشان می‌دهد. pH مایع منی از ۱/۷ تا ۸ طبیعی است. بالا یا پایین بودن غیرطبیعی pH مایع منی می‌تواند اسپرم را بکشد یا چگونگی حرکت یا نفوذ اسپرم در تخمک را تحت تأثیر قرار دهد.
گلبول‌های سفید: به طور طبیعی نباید گلبول‌های سفید در مایع منی وجود داشته باشد. وجود باکتری یا تعداد زیادی گلبول‌های سفید ممکن است نشانه‌ای از عفونت باشد.
سطح فروکتوز: فروکتوز یک نوع قند است که انرژی لازم برای فعالیت اسپرم را فراهم می‌کند.
تعداد کم اسپرم یا وجود نداشتن اسپرم، ممکن است ناشی از عوارضی مانند ورم بیضه، واریکوسل، سندرم کلاین‌فلتر و پرتودرمانی روی بیضه‌ها باشد. بیماری‌ای مانند اوریون نیز می‌تواند باعث کوچک شدن یا آتروفی بیضه‌ها شود. اگر تعداد کمی اسپرم در نمونۀ مایع منی وجود داشته باشد یا درصد بالایی از اسپرم‌ها غیرطبیعی باشند، ممکن است آزمایش‌های بیشتری انجام شود. آزمایش‌های دیگر ممکن است شامل اندازه‌گیری هورمون‌هایی مانند تستوسترون، هورمون لوتئینه‌کننده یا LH و پرولاکتین باشد. ممکن است نیاز به بررسی یک نمونۀ کوچک یا همان بیوپسی از بیضه‌ها باشد تا تعداد اسپرم یا تحرک بسیار کم آن بررسی شود.

عوامل تأثیرگذار بر نتیجه آزمایش
اگر هر کدام از شرایط زیر را دارید، ممکن است قادر به انجام این آزمایش نباشید یا نتایج آن دقیق نباشد:
- مصرف داروهایی مانند سایمتیدین، هورمون‌های مردانۀ تستوسترون یا زنانۀ استروژن، سولفاسالازین، نیتروفورانتوئین یا برخی از داروهای شیمی‌درمانی
- مصرف زیاد قهوه، کافئین، نوشابه، الکل، دخانیات و مواد مخدر
- مصرف داروهای گیاهی مانند دوزهای بالای اکیناسه
- سرد شدن نمونۀ مایع منی
- قرار گرفتن طولانی‌مدت در معرض تشعشعات یا برخی از مواد شیمیایی مانند آفت‌کش‌های خاص یا اسپرم‌کش‌ها و حرارت
- ناقص بودن نمونۀ مایع منی؛ بیشتر در صورت جمع‌آوری نمونه با روشی غیر از خودارضایی
- نداشتن انزال بیشتر از یک هفته