حیوانات وحشی در جستجوی منابع آبی

سلامت نیوز:ایران یکی از خشک‌ترین کشورهای جهان است و بالطبع کمبود آب یکی از مهم‌ترین نگرانی‌ها برای حفاظت از حیات وحش در کشورمان محسوب می‌شود.

به گزارش سلامت نیوز به نقل از روزنامه اعتماد ،کارشناسان در مطالعه‌ای که در منطقه حفاظت شده بافق واقع در بخش مرکزی ایران انجام شده، منابع آبی عمده را از نظر شاخص‌های فیزیکی شیمیایی و شاخص‌های ژئواکولوژیکی مورد بررسی قرار داده و تلاش کرده‌اند که ارتباطی بین منابع آبی و دفعات مراجعه پستانداران درشت جثه پیدا کنند.

نتایج این مطالعه نشان داده که شیب، ارتفاع، فاصله با سکونتگاه‌های انسانی، جاده‌ها، موقعیت مناطق حفاظت شده، فعالیت‌های کان‌کنی و ساخت و سازهای انسانی از جمله مهم‌ترین فاکتورها در انتخاب منبع آبی توسط پستانداران درشت جثه هستند.

در این گزارش به شما خواهیم گفت که حیوانات مختلف در مناطق خشک کجاها به دنبال آب می‌گردند و چه کارهایی باید انجام شود که حیوانات وحشی در فصول بحرانی با کمبود منابع آبی مواجه نشوند و برای تامین نیاز خود به سکونتگاه‌های انسانی جذب نشوند. بدیهی است که مدیریت صحیح منابع آبی برای حیات وحش می‌تواند نقش بسزایی در کاهش تعارضات میان انسان و حیات وحش داشته باشد.

منابع آبی حیاتی در زیستگاه‌های خشک
منابع آبی سطحی، تجدیدپذیر و غیرقابل تجدید زیرزمینی همگی جزو منابع حیاتی برای حیات وحش در زیستگاه‌های خشک هستند. به‌طور مشخص هر تغییری در فراوانی و پراکنش آب می‌تواند به صورت منفی بر جمعیت‌های حیات وحش اثرگذار باشد و دلیل عمده آن هم احتمال شکل‌گیری تعارض بین نیازهای انسانی و حیات وحش بر سر منابع آبی است.

مثال بارز این اتفاق هم در پارک ملی کلاه قاضی استان اصفهان و زمانی رخ داد که بنا به دلایل فعالیت‌های کشاورزی و انسانی از کیفیت منابع آبی کاسته شد. جواد نجفی، نویسنده ارشد مقاله «برنامه‌ریزی تخصیص منابع آبی برای پستانداران درشت جثه» می‌گوید: «پیش‌بینی و تخصیص حقابه حیات وحش از منابع آبی موجود نه‌تنها برای جمعیت‌های مختلف جانوری مفید است بلکه حتی جابه‌جایی و پراکنش آنها بالاخص در فصول خشک سال را هم تحت‌تاثیر قرار می‌دهد.

هنوز مشخص نیست که چرا حیوانات یکسری منابع آبی را بر سایر منابع آبی ترجیح می‌دهند اما پیش‌بینی اثرات جانبی احتمالی تغییر در دسترسی منابع آبی اکوسیستم اطراف به این منظور مهم است که بتوانیم اهمیت اجزاء مربوط به منابع آبی زیستگاه را بهتر بشناسیم. ما در مطالعه خود پارامترهای فیزیکی شیمیایی نظیر میزان شوری، کلر، بیوکربنات، کربنات، کلسیم، سدیم، پتاسیم، منیزیم، کل جامدات محلول، اکسیژن محلول، درجه حرارت آب، رسانایی الکتریکی و pH و پارامترهای ژئواکولوژیکی مانند ارتفاع از سطح دریا، شیب، فاصله از سکونتگاه‌های انسانی شهری، فاصله از جاده، فاصله از نهر، وضعیت حفاظتی، فاصله از معدن، فاصله از ساخت و سازهای انسانی و میزان پوشش گیاهی گونه‌های مختلف را ارزیابی کردیم و به این جمع‌بندی رسیدیم که گونه‌های جانوری مانند پلنگ، قوچ و میش، روباه، گربه وحشی و کل و بز در فصل گرما و تابستان به‌شدت وابسته به منابع آبی طبیعی هستند در حالی که گونه‌هایی مانند آهو، کاراکال و شغال در طول همین فصول گرم هم می‌توانند از منابع آبی مصنوعی و دست‌ساز انسان بهره ببرند.» این محقق در ادامه می‌افزاید:

«منطقه حفاظت شده بافق که ما مطالعات خود را در آن انجام دادیم، جزو مناطق با اقلیم خشک و خیلی خشک است که متوسط درجه حرارت سالانه در آن ۱۶ درجه سلسیوس و متوسط بارندگی سالانه هم ۷۰ میلی‌متر برآورد شده است. چشمه‌ها، چاه‌ها، پمپ‌های هوا و سدهای کوچک در ارتفاعات بالا تنها منابع آبی موجود در این منطقه هستند.

منطقه حفاظت شده بافق، یکسری بدنه‌های آبی عمده دارد که حیات وحش اغلب برای رفع نیاز به آنها سرکشی می‌کنند اما منابع آبی طبیعی در این منطقه، به‌شدت تحت‌تاثیر فعالیت‌های انسانی مانند تغییر مسیر آب، زهکشی و ذخیره آب در پشت سدها هستند؛بنابراین یک تعارض آشکار میان انسان و حیات‌وحش در این منطقه شکل می‌گیرد و برای حفاظت از حیات وحش لازم است که درک بهتری از شرایط منابع آبی داشته باشیم تا بتوانیم نه‌تنها خطرات را برای حیات وحش بلکه حتی برای انسان‌هایی که ممکن است در زندگی روزمره‌شان با یک حیوان وحشی مواجه شوند، به حداقل برسانیم.»

تفاوت‌های میان گوشتخواران و گیاهخواران در استفاده از منابع آبی
جواد نجفی درباره تفاوت‌های میان مصرف آب در میان گوشتخواران و گیاهخواران می‌گوید: «تحقیقات ما در منطقه حفاظت شده بافق نشان داد که گونه‌های مختلف پستاندار درشت جثه دفعات مختلف از منابع آبی بازدید می‌کنند. به‌رغم ابعاد جمعیتی این‌گونه‌ها، وابستگی علفخواران به منابع آبی خیلی بیشتر از گوشتخواران است.

به‌طور کلی نیازهای آبی برای علفخواران خیلی بیشتر است و پس از آنها همه‌چیزخواران هستند که حدوسط را دارند و در آخر هم گوشتخواران هستند. در نتیجه باید در نظر داشت که کمبود آب گوشتخواران را کم‌تر تحت‌تاثیر قرار می‌دهد چرا که آنها بخش اعظم نیاز خود را از طعمه‌هایشان تامین می‌کنند. اما وقتی آب کمیاب و کمیاب‌تر می‌شود، تعداد طعمه‌ها هم کاهش پیدا می‌کند، در نتیجه کمین نشستن گوشتخواران هم در مجاورت منابع آبی که طعمه‌ها به آنها سرکشی می‌کنند، خیلی بیشتر می‌شود.

طبیعی است که در این مواقع امکان تعارض گوشتخواران با انسان نیز زیاد می‌شود.» نجفی همچنین می‌افزاید: «بررسی‌ها نشان می‌دهد که حیواناتی مانند پازن، آهو، قوچ و میش، گربه وحشی و پلنگ منابع آبی را ترجیح می‌دهند که در ارتفاعات پایین‌تر واقع شده‌اند و شیب آنها هم متوسط است در حالی که برای گونه‌هایی مانند روباه، شغال و کاراکال بالعکس متغیرهای توپوگرافیک مثل شیب و ارتفاع آن قدرها مهم نیستند.»

سوال‌های بی‌جواب
جواد نجفی در پاسخ به این سوال که ساخت منابع آبی مصنوعی نظیر آبشخورها تا چه اندازه در فعالیت‌های مدیریتی و حفاظتی موثر هستند، می‌گوید: «منابع آبی در هر فعالیت حفاظتی و مدیریت حیات وحش از اهمیت بسزایی برخوردار هستند، در کنار آنها ساخت منابع آبی مصنوعی هم برای حفاظت از جمعیت‌های مختلف مهم است. از نظر علمی ما در بافق به این جمع‌بندی رسیدیم که نیاز آبی پلنگ و پازن یک رگرسیون منطقی کم و بیش مشابه دارند اما این رگرسیون با گونه‌ای مثل قوچ و میش متفاوت است.

از این دستاورد می‌توان دو استنباط داشت؛ استنباط اول این است که به‌رغم اینکه پلنگ از گونه‌های مختلف مثل گوزن، آهو، پستانداران کوچک، پرندگان و حتی حشرات تغذیه می‌کند اما طعمه اصلی این‌گونه در ایران پازن است بنابراین پراکنش بزهای وحشی نقش مهمی در تعیین پراکندگی پلنگ دارد.

دوم اینکه خیلی از مطالعات نشان می‌دهند پلنگ و پازن از تیپ‌های زیستگاهی مشابهی استفاده می‌کنند و اغلب هم در کوهستان‌های صخره‌ای پراکندگی دارند که این مورد هم با نتیجه مطالعات ما در بافق همخوانی داشت.»

این پژوهشگر حیات وحش می‌افزاید: «وقتی گفته می‌شود که برای رفع تعارضات انسان و گوشتخواران باید اولویت‌ها مشخص و تصمیم‌گیری‌ها می‌بایست بر اساس کار درست و اصولی انجام شود، یعنی دقیقا چنین مسائلی باید مدنظر مدیران باشد. اگر ما حفاظت از زیستگاه‌های دردسترس برای گوشتخواران مخصوصا آن زیستگاه‌هایی که خارج از مناطق حفاظت شده هستند را یک اولویت مهم فرض کنیم، لازم است که مطالعاتی نظیر آنچه در بافق انجام شد، دنبال شود تا مشخص شود که دقیقا کدام زیستگاه‌ها بیشتر استفاده می‌شوند و از این میان کدامیک می‌توانند ظرفیت ایجاد تعارض داشته باشند.

حال آنکه تصمیم‌گیری‌های مدیریتی ما در زمینه حیات‌وحش اغلب بر حسب وقوع یک اتفاق و کم‌تر بر پایه شناخت مستند از زیستگاه‌ها است که این کار از اساس مشکلی را حل نمی‌کند بلکه باعث می‌شود که یک اتفاق چندین بار در چند جای مختلف تکرار شود.» یکی دیگر از یافته‌های جالب توجه در منطقه حفاظت‌شده بافق این است که مشخص شده پارامترهای فیزیکی شیمیایی مانند میزان شوری، کلر، بیوکربنات، کربنات، اکسیژن محلول، درجه حرارت و رسانایی الکتریکی نقشی در انتخاب منبع آبی توسط گونه‌های پستاندار ندارند.

نویسنده ارشد این مقاله می‌گوید: «بر اساس یافته‌های ما مدرک مشخصی به دست نیامده که بتوانیم بگوییم تغییرات کیفی ناشی از فعالیت‌های انسانی در بدنه‌های آبی برای حیات وحش مشکل‌ساز شده‌اند. ضمن اینکه شاخص‌ها نشان می‌دهند که منابع آب مصنوعی در نواحی خشک برای حیات وحش یک نوع تهدید سلامت محسوب نمی‌شوند.

البته این احتمال هم وجود دارد که عناصر خاصی در آب با راهنماهای کیفیت آب برای احشام سازگاری نداشته باشد اما این موارد هم به ندرت اتفاق می‌افتد.» او می‌گوید: «بر اساس تحقیقات برای منطقه بافق پیشنهاد کردیم که آبگیرهایی به منظور جمع‌آوری آب باران در ارتفاعات پایین و شیب‌های تند ایجاد شوند.

ضمن اینکه پیشنهاد کردیم این آبگیرها نزدیک معادن و دور از جاده‌ها، سکونتگاه‌های انسانی و هر گونه ساخت و ساز انسانی باشند. نباید فراموش کرد که کشور ما یک کشور گرم و خشک است و در سال‌های اخیر هم گزارشاتی از مرگ و میر حیات وحش به واسطه کمبود آب داشته‌ایم بنابراین ایجاد یک شبکه آبی در داخل مناطق حفاظت شده کشور یک امر خیلی حیاتی است.»

«بر اساس تحقیقات برای منطقه بافق پیشنهاد کردیم که آبگیرهایی به منظور جمع‌آوری آب باران در ارتفاعات پایین و شیب‌های تند ایجاد شوند. ضمن اینکه پیشنهاد کردیم این آبگیرها نزدیک معادن و دور از جاده‌ها، سکونتگاه‌های انسانی و هر گونه ساخت و ساز انسانی باشند.»