دوره‌گردی برای تجارت دانایی

می‌گوید هر روز کیف پر از کتابش را بر می‌دارد و به دل خیابان های کرمان می زند تا کمک‌خرجی همسرش در تامین هزینه های زندگی مخصوصا برای تهیه کتاب های تست و کلاس های پیش از کنکور پسرش باشد.

ماسکش را تا زیر چشمانش بالاکشیده و کلاه آفتاب‌گیرش را هم تا بالای چشمانش آنقدر پایین آورده که چشمانش به زحمت دیده می شود؛ دستکش به دست به ادارات، بانک ها، پمپ بنزین و دیگر اماکن سر می زند تا شاید بتواند با اصرار، مشتری برای کتاب هایش پیدا کند.

زنی ۴۰ ساله که می گوید دو پسر ۱۵ و ۱۱ ساله دارد و نمی خواهد در رسانه معرفی شود؛ در عین حال وقتی برای بازاریابی وارد ساختمان ایرنا می شود به میزبانی و درخواست مصاحبه خبرنگار نه نمی گوید و می نشیند تا هم در آن گرمای خشک و کویری ظهرگاه کرمان استراحی کند و هم با یک خبرنگار هم‌صحبت شود.

«فریبا.ب» که می گوید در مجموع چهار، پنج زن هستند و برای یک «انتشاراتی» (شرکت) کار می کنند؛ به گفته او مدیر اصلی‌شان آقایی است که در استان حضور ندارد اما یک مسئول خانم دارند و حتی راننده‌ای که این فروشندگان دوره‌گرد کتاب را به شهرستان های استان می برد و بر می گرداند هم زن است.

تلاش خبرنگار ایرنا برای یافتن انتشاراتی که این زن نشانی داد به نتیجه نرسید و برخی مسئولان و کتابفروشان کرمان گفتند که متولی این نوع فعالیت ها شرکت یا شرکت های خصوصی هستند، نه انتشاراتی یا کتابفروشی ها.

«در آگهی با عنوان انتشاراتی تبلیغ کرده و نوشته بودند حقوق ثابت دارد اما بعد که ما رفتیم گفتند پورسانتی (کسب درصدی از سود حاصله) است؛ اگر خوب بفروشیم ۳۵ درصد مال خودمان است وگرنه ۳۰ درصد».

وقتی می خواهم کتاب هایش را بیرون بیاورد تا ببینم چه نوع کتاب هایی برای فروش دارد، بی اختیار و سریع، انگار که حفظ کرده باشد شروع می کند به توضیح دادن درباره کتاب هایش؛ انگار یادشان داده باشند چطوری کتاب ها را معرفی کنند و فراموش کرده باشد که بسته به شناختی که از مخاطب دارد باید معرفی کند؛ با نشان دادن کتاب حوزه روان شناسی و کسب و کار ادامه می دهد: این کتاب اعتمادبه‌نفس و اراده انسان ها را قوی می کند و در زندگی خیلی به کار آدم می آید، راه های کسب موفقیت و پول درآوردن را یاد می دهد و ....»

در ادامه که اطلاعات او را درباره نویسنده و مطالب کتاب دیگری محک می زنم و می بینیم که اطلاعاتش درباره کتاب ها بیشتر متمرکز بر بازاریابی تجاری است می گوید: شرکت برایمان آموزش گذاشت که چطوری کتاب ها را معرفی کنیم و بفروشیم؛ وقتی کتاب جدید بهمان می دهند، هرروز صبح باید اول برویم شرکت و درباره آن کتاب توضیح دهیم؛ اگر ابتدای شروع به کار ۲ ماه آموزش نمی دادند و روزهای اول کسی را همراهمان نمی فرستادند نمی توانستیم این کار را خوب یاد بگیریم.

فروشمان در شهرستان ها بیشتر است

«بعضی روزها ما را به شهرستان های استان می فرستند تا آنجا کتاب ها را بفروشیم چون در مرکز استان کمتر کتاب می خرند؛ درحالی که بعضی روزها در شهر کرمان روزی ۷۰ هزار تومان بیشتر فروش نداشته ام، در شهرستان های دیگر تا ۸۰۰ هزارتومان در یک روز هم فروخته ام».

وی که می گوید دلایل چرایی فروش بیشتر کتاب در شهرستان ها را نمی داند، بیشترین کتاب های مورد علاقه شهروندان که از او می خرند را دارای موضوعاتی درباره مزاج شناسی و طب سنتی، داروهای گیاهی، روان شناسی خانواده، مثبت اندیشی، راه های موفقیت و کسب سود، رمان و در نهایت هم کتاب های کودک معرفی می کند.

این زن دستفرش می گوید از زمانی که این کار را شروع کرده اعضای خانواده و فامیلشان بیشتر کتاب‌خوان شده اند.

ادامه می دهد حالا که بیش از یکسال از شیوع کرونا گذشته نسبت به اوایل شروع بیماری کرونا خرید مردم از دستفروشان کمی بهتر شده چون این فروشندگان با تجهیزات کامل به سراغ مردم می روند، ماسک و دستکش دارند، الکل ضدعفونی هم همراهشان هست.

سابقه دوره گردی کتاب فروشان

اگرچه دستفروشی و بساط کتاب در خیابان و حتی دوره گردی برای فروش کتاب پدیده تازه ای نیست و سابقه تاریخی هم دارد اما با وجود این طی سال های گذشته غیر از بساط کتاب در خیابان که عمدتا در شهرهای بزرگ تر مانند پایتخت و حوالی میدان انقلاب شاهد هستیم، این نوع دوره گردی آن هم توسط زنان برای فروش کتاب کمتر رواج داشته یا مشاهده شده است.

آنطور که روایت شده کتاب فروشی به شکل دوره گردی در تهران قدیم (دوره پهلوی یا قبل از آن) هم گزارش شده است. براساس روایت ها در دهه های قبل بیشتر کتاب هایی که دوره گردان برای شهروندان می آورده اند یا سفارش می گرفته اند، کتاب های خاص و فاخر مانند دیوان حافظ، مثنوی معنوی، تاریخ بیهقی، شاهنامه و حتی برخی نسخه های خطی بوده است.

از قول «سعید نفیسی» نویسنده معاصر(۱۲۷۴- ۱۳۴۵) روایت شده است: «بازار حلبی‌سازها یا بازار بین‌النهرین مرکز کتابفروشی‌های تهران بود. یکی دیگر از تیمچه‌های کتابفروشی تهران هم در تیمچه حاجب‌الدوله و بازار کفاش‌ها بود. حاج ملا محمدصادق و حاج ملا محمدباقر ۲ برادر اهل خوانسار و اهل فضل بودند که به خانه‌های مردم می‌رفتند و کتاب‌هایشان را عرضه می‌کردند. گاهی فوراً هم پول کتاب‌ها را نمی‌گرفتند. معتبرترین دکان کتابفروشی آن زمان میرزا محمد خوانساری در بازار حلبی‌سازها، روبه‌روی خانه حاج حسین ملک‌التجار قرار داشت».(منبع: روزنامه همشهری سه شنبه ۱۰ مهر )۱۳۹۷

شاید بتوان مهمترین وجه تمایز فعالیت دوره گردان کتابفروش کنونی با قدیم را نوع و محتوای کتاب ها، ماهیت شغلی دوره گردان و نیز علل و انگیزه های این کار برشمرد که در دوره کنونی بیشتر کتاب ها عامه پسند و تجاری هستند که با قیمت کمتری امکان فروش بیشتری داشته باشد اما در گذشته کتاب های نفیس و شناخته شده و بیشتر توسط صاحبان مغازه های کتابفروشی به فروش می رفته است.

خوب یا بد؟

بحث درباره خوب یا بد بودن چنین فعالیت هایی سخت و پیچیده است زیرا هرفردی نظری متفاوت دارد و باتوجه به ماهیت فرهنگی کار، نقطه نظرات هم متفاوت تر می شود.

اگرچه برخی کارشناسان از دوره گردی برای فروش کتاب به عنوان یک شغل یا کار یاد می کنند و می گویند از هر نوع اقدامی برای ترویج فرهنگ کتاب خوانی در جامعه باید استقبال کرد اما بعضی ها هم به پدیده دوره گردی برای فروش کتاب که در استان کرمان و برخی دیگر مناطق کشور مشاهده شده نقدهایی وارد می دانند یا آن را زیبنده نمی دانند.

مسئولان و متولیان دولتی حوزه فرهنگ نشر و مطالعه البته چنین اقداماتی را مناسب و شایسته قداست و جایگاه کتاب و اهل کتاب نمی دانند. منتقدان، هم از منظر اصالت و محتوای کتاب های ارائه شده و هم امنیت اجتماعی و شغلی زنان استدلال ها و پیشنهادهایی دارند.

فروش محصولات نازل

«عباس احمدی» مدیر کتابفروشی «پیام اندیشه» واقع در خیابان طالقانی کرمان معتقد است که این دسته از افراد بیشتر کتاب های معمولی و تجاری می فروشند و برای شرکت های خصوصی کار می کنند.

وی در عین حال که به نوع کتاب های عرضه شده در این شکل دوره گردی نقدی وارد می داند می گوید که در شرایطی که خرید کتاب های غیردرسی و غیردانشگاهی طی چهار، پنج سال اخیر بسیار کم شده، این کار در صورتی که به ترویج فرهنگ کتاب خوانی بینجامد اگر به شیوه درست انجام شود خوب است.

احمدی با بیان اینکه این دوره گردان بعضی وقت ها برای فروش کتاب هایشان وارد کتابفروشی او هم می شوند اظهارداشت: البته این کار از یک منظر، نوعی کار و کارآفرینی برای چند نفر است که رواج آن از این زاویه مورد و اشکالی ندارد اما اگر این افراد کتاب های مناسب انتشاراتی های معتبر و ترجمه های مناسب را بفروشند بهتر است.

چرا شهرستانی ها بیشتر کتاب می خرند؟

وی درباره چرایی فروش کتاب های دوره گردان در شهرستان ها معتقد است که چون در این شهرستان ها کتاب فروشی مناسب به تعداد موردنیاز وجود ندارد، مردم تمایل بیشتری برای خرید کتاب دارند.

بالاخره مطالعه هم رواج می دهند

«علی هروی» کارشناس ادبیات و دبیر بازنشسته در شهر کرمان نیز با اشاره به وضعیت دستفروشی بسیاری از محصولات و کاهش میزان مطالعه در سطح جامعه معتقد است: در شرایطی که بسیاری از بانوان مانند آقایان هر محصولی را دستفروشی می کنند، چه اشکال دارد که تحت شرایطی سالم کتاب در جامعه بفروشند و کاری فرهنگی هم انجام دهند.

وی با تاکید بر اینکه البته این افراد باید کتاب های مناسب و توانایی خوبی هم برای معرفی و توصیف کتاب ها داشته باشند اظهارداشت: خیلی هم نگران اینکه برخی کتاب ها را با ترجمه های نامناسب عرض می کنند نباشیم؛ این کار بالاخره رواج کتاب خوانی است، آشنایی مردم با کتاب و خواندن آن مهم است و کسی که کتاب خوان بشود، راهش را هم پیدا می کند.

ساماندهی شود

«محمدمهدی عرب نژاد» جامعه‌شناس نیز نظر و راهکاری درباره چنین پدیده ای دارد و هر چند از آن به عنوان عاملی در ترویج مطالعه و به رسمیت شناختن کتاب دفاع می کند اما معتقد است که مشکلات این پدیده را باید حذف و شکل و فرآیند اجرای آن را نیز باید مدیریت کرد.

وی که می گوید تاکنون در کرمان با سه، چهار بانوی دوره‌گرد کتاب فروش مواجه شده و کتاب هایشان را هم مشاهده کرده است می افزاید: بیشتر کتاب های همراه این زنان در حدود ۷۰ درصد در زمینه مهارت های زندگی، نحوه تربیت والدین، مسائل خانواده و ۳۰ درصد هم کتاب های زرد تعریف می شد.

این دانشجوی دکتری جامعه شناسی توسعه و اقتصاد گفت: از آنجا که بیشتر این کتاب ها در زمینه مهارت های زندگی افراد تعریف می شود و کتاب های عمومی هستند خوب است که در جامعه ترویج شوند اما من بر شکل ارائه کتاب ها نقدی دارم.

امنیت بانوان را دریابیم

این جامعه شناس و فیلمساز با بیان اینکه بهترین چیز را هم اگر بد ارائه کنیم می تواند تاثیراتی نامناسبی داشته باشد معتقد است: در شکل ارائه این کار که از بانوان بهره گرفته می شود، امنیت آنان در مواجهه با شهروندان برای آنکه بتوانند کتابشان را بفروشند، مطرح می شود.

وی تاکید کرد: امنیت صرفا امنیت جسمانی نیست، امنیت روحی و روانی نیز مهم است که امکان دارد در روند این کار توسط برخی افراد جامعه به خطر بیفتد.

این جامعه شناس نقد دوم را بیمه نبودن این زنان و امنیت شغلی آنان عنوان و بیان کرد: باتوجه به بیمه نبودن این زنان، این کار به نوعی در زمره مشاغل کاذب جا می گیرد که اگر امنیت اجتماعی آنان با امنیت شغلی‌شان تامین شود، بهتر خواهد بود.

به رسمیت بشناسیم

این فیلمساز و فعال رسانه ای در این زمینه پیشنهاد داد که با حمایت وزارت فرهنگ و ارشاد یا در قالب صندوق بیمه هنرمندان یکسری کافه کتاب ها به تعداد مناسب در نقاط مختلف شهر ایجاد شود.

به گفته وی این کافه کتاب ها در پارک ها، ایستگاه های اتوبوس و... می تواند راه اندازی و افراد علاقه‌مند مانند همین زنان نیز آنجا مشغول شوند که البته بیمه هم شده باشند.

وی افزود: با این کار اولا به این کار رسمیت می دهیم و تحت نظارت قرار می گیرند که این خوب است؛ ضمن اینکه زنان در چنین موقعیت ها و کافه کتاب هایی که به صورت رسمی دایر شده باشد می توانند با امنیت شغلی مناسب فعالیت کنند.

مهم است مردم برای کتاب پول بدهند

این جامعه شناس انجام فعالیت های مربوط به ترویج فرهنگ کتاب خوانی را بسیار مهم خواند و گفت: خیلی مهم است که افراد برای کتاب پول بدهند و آن را بخرند تا ارزش آن را بیشتر بدانند و بعد استفاده کنند.

ارشاد مجوز نداده

تلاش خبرنگار ایرنا برای ارتباط با مسئولان شرکت های متولی این پدیده که مشخص شود آیا مجوز دارند یا خیر و اگر مجوز فعالیت دارند از کدام نهاد گرفته‌اند بی‌نتیجه ماند اما معاون امور فرهنگی و رسانه‌ای اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان کرمان گفت که ارشاد مجوزی برای چنین فعالیت هایی صادر نکرده است.

«محمدجواد حسین زاده» افزود: برای عرضه و فروش کتاب در کشور ساختارها و ضوابط مشخص از جمله واحدهای کتابفروشی، انواع نمایشگاه های کتاب یا کافه کتاب و دیگر شکل های قانونی خود تعریف شده است و وجود دارد.

وی با بیان اینکه از هرنوع اقدام تعریف شده در چارچوب و موازین قانونی برای عرضه کتاب استقبال می کنیم و درخواست ها نیز در این زمینه بررسی و مجوزهای لازم داده می شود، اظهارداشت: کسی که متقاضی کتابفروشی است براساس روال موجود از اتحادیه کتابفروشان یا دیگر مجاری متولی قانونی مجوز می گیرد و فعالیت می کند.

حسین زاده با بیان اینکه این شکل دوره گردی برای فروش کتاب را نمی پسندیم بیان کرد: روش های مناسب مختلفی از جمله عرضه در فضای مجازی به شکل قانونی و با رعایت اصول بهداشتی نیز وجود دارد که پس از شیوع کرونا مورد استقبال جامعه قرار گرفته است.

کرمان کافه کتاب هم دارد

معاون اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان کرمان در واکنش به برخی پیشنهادها با هدف راه اندازی کافه کتاب گفت: این روش ها از جمله کافه کتاب اینک در جریان است و چند کافه‌کتاب در کرمان از صنف مربوطه با استعلام از ارشاد مجوز فعالیت گرفته اند و کار می کنند.

وی افزود: اینکه فردی چند کتاب به انتخاب و سلیقه خودش در دست بگیرد و در خیابان به دنبال مشتری بگردد و بعدهم با توجیه سرانه مطالعه از آن دفاع کنیم، چندان مناسب با شکل و روش درستی نیست.

این مسئول فرهنگی با بیان اینکه خودش هم مقابل ساختمان اداره کل فرهنگ و ارشاد با بانوان دوره گرد عرضه کننده کتاب مواجه شده است اضافه کرد: اقدامات مختلفی در حوزه مطالعه انجام شده و در جریان است؛ شهرداری در گذشته جمعه‌بازار کتاب داشته، کتابخانه ها فعالیت ها و طرح های مختلفی اجرا می کنند، برخی موسسه های خیریه نیز در این زمینه ها فعالیت دارند که در بهبود وضعیت مطالعه هم اثرگذار است.

حسین زاده که معتقد است چنین فعالیت هایی مثل دوره گردی برای فروش کتاب تاثیر چندانی در سرانه مطالعه ندارد که قابل دفاع باشد گفت: دهها طرح و شیوه برای افزایش سرانه مطالعه اجرا شده و در دست اجراست و جایگاه استان هم در حوزه فرهنگ و کتاب خوانی و نیز حوزه چاپ ممتاز و مناسب است.

وی به انتخاب شهرهای رفسنجان و بم در استان کرمان از بین حدود ۱۷۰ شهر سراسر کشور به عنوان شهر پایتخت کتاب طی سال گذشته اشاره و بیان کرد: استان کرمان ظرفیت های بالایی از گذشته در این زمینه داشته است.

شان کتاب و کتاب‌خوانان رعایت شود

وی جایگاه استان کرمان از نظر نشر و مطالعه کتاب را مناسب توصیف می کند و معتقد است: کرمان به لحاظ حضور نویسندگان فعال و مردم بافرهنگ و اهل مطالعه در طول تاریخ جایگاه ویژه ای داشته و اینک نیز در ردیف چند استانی است که شورای نظارت بر چاپ دارد.

حسین زاده افزود: بیش از ۸۰ انتشاراتی در استان فعالیت دارند که سالانه ۵۰۰ تا ۶۰۰ عنوان مجوز می گیرند یا چاپ می کنند؛ ضمن اینکه در سطح کشوری بیشترین فروش کتاب در نمایشگاه های کتاب استانی را نیز معمولا در استان داشته ایم.

معاون فرهنگی ارشاد استان کرمان همچنین دوره گردی برای فروش کتاب را از جنبه های دیگری مانند خدشه وارد آمدن به فرهنگ، ارزش و قداست کتاب نامناسب می داند و معتقد است که با اینچنین روش ها برای عرضه و فروش کتاب، به جایگاه و ارزش کتاب و افرادی که عمرشان را برای مطالعه گذاشته اند هم خدشه وارد می شود.

به گزارش ایرنا بحث بر سر ادامه یافتن یا نیافتن چنین پدیده هایی که مدافعان و مخالفانی دارد تابع بررسی های کارشناسانه بیشتر و منطبق با شرایط جامعه است و به نظر می رسد ساماندهی چنین اقداماتی که هم بتواند از جنبه های کارآفرینی و عرضه کتاب آسیب رسان نباشد و هم عوارض و مشکلات ناشی از آن هم از بین برود می تواند در دستور کار متولیان امر قرار گیرد.