سالمندی و اهمیت خواب

صفورا قاضی مراد
*نگاهی به اهمیت خواب در دوران سالمندی
سالمندی یکی از مهم ترین پدیده های جمعیت شناختی در اواخر قرن بیستم و شروع قرن 21 است ( اوکامپو2010). سالمندان از حساس ترین گروه های سنی جامعه محسوب می شوند و بررسی سلامت شناختی و هیجانی آنها سزاوار توجه می باشد. (احدی و همکاران،1396) .
جمعیت‌شناسان آغاز دوران سالمندی را 60 تا 65 سال محسوب می‌کنند. پیش‌بینی می‌شود درصد مردان و زنان بالای 65 سال در جهان در سال 2020 به ترتیب به 9/4 درصد و 9/1 درصد افزایش ‌یابد( سازمان بهداشت جهانی)
بر اساس آمار رسمی مرکز آمار ایران، نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1395 نشان داد که جمعیت سالمندان بالای 60 سال ایران در سال 1395 بیشتر از هفت میلیون و چهار صد هزار نفر بوده است(مرکز آمار ایران )
طبق تحقیقات انجام‌شده، خواب با کیفیت پایین بعد از سردرد و اختلالات گوارشی، در رتبه سوم مشکلات سالمندان قرار دارد و از جمله شکایات شایع و دلایل مراجعه افراد سالمند به پزشکان است(بهرامی ، دهدشتی، کرمی، 2017).
خواب بر روی سلامت جسمی و روانی تأثیر می‌گذارد. با افزایش سن، تغییرات عمده در الگو و ساختار خواب ایجاد می‌شود که موجب اختلالات خواب و شکایات مکرر ناشی از آن می‌شود.(میرزایی ، غلامرضایی و همکاران ، 1395)
برای مقابله با اختلال خواب راه‌های گوناگونی وجود دارد، ولی سالمندان جهت مقابله با این اختلالات از داروهای شیمیایی خواب‌آور استفاده می‌کنند. این داروها با تغییر در مراحل مختلف خواب، ساختار خواب را تغییر می‌دهند؛ پس به خوابی‌ ترمیم‌کننده منجر نمی‌شود و کاهش کارآمدی فرد را در پی دارد(اشرفی ، انصاریان و همکاران ، 2018)
بی خوابی یک هم ابتلایی شایع بسیاری از بیماری های طبی از جمله دیابت ، بیماری های قلبی عروقی ، اختلال انسداد مزمن ریوی ، التهاب مفاصل ، فیبرومیالژیا و سایر حالات درد مزمن است .
به نظر میرسد که این رابطه ی خطر ، دو سویه است . بی خوابی خطر بیماری های طبی را افزایش میدهد و مشکلات پزشکی خطر بی خوابی را می افزاید . جهت این رابطه همواره روشن نیست و ممکن است در طول زمان تغییر کند ؛ در موارد ی که بی خوابی با بیماری طبی دیگری ( یا اختلال روانی ) همراه است ، اصطلاح بی خوابی هم ابتلا ارجح است( رضایی 1398)
یکی از پژوهشگران مشهور خواب، ویلیام دِمِنت بیان می کند که خواب از مغز، برای مغز و بوسیله ی مغز است؛ و به طور عمده بر آثار سوء خواب ضعیف بر کارکرد مغزو سلامت روانی تأکید می کند . برعکس تقریبا هر نوع اختلال در سیستم اعصاب مرکزی و سلامت روانی می تواند باعث برهم خوردن چرخه ی خواب – بیداری شود. به علاوه کیفیت نامطلوب مزمن خواب یا خواب ناکافی می تواند موجب بروز بیماری های شایع بسیاری همچون سندرم های درد فراگیر و اختلالات عاطفی شود. این موضوع نشان می دهد که خواب دارای یک رابطه ی "دو سویه" با بسیاری از بیماری های شایع است(پاول ریدینگ1395).
ازشایع ترین اختلالات خواب در سالمندان، سندرم آپنه انسدادی، اختلال پریودیک حرکت اندام، سندرم پای بیقرار،بی خوابی اختلالات ریتم سیرکادین می باشد.( 1397، عرشی، سولماز؛ ). خواب و استراحت یک حالت فیزیولوژیک پیچیده و پویاست که برای بقای نوع بشر ضروری است و با برآورده نشدن آن حیات انسان به خطر می‌افتد.
محرومیت از خواب باعث ایجاد تغییرات عصب‌شناختی، اتونومیک و زیست‌شناختی می‌شود. با افزایش سن و عبور از جوانی به سمت سالمندی شیوع مشکلات خواب به صورت خطی افزایش پیدا می‌کند. خواب یکی از مهم‌ترین چرخه‌های شبانه‌روزی و الگوی پیچیده زیست‌شناختی محسوب می‌شود و سلامت انسان با کمیت و کیفیت آن ارتباط دارد(احدی، مهری نژاد ، مرادی ، 1396).
در حالی که تاثیر فیزیولوژیک سالمندی بر فرایند خواب تا کنون به خوبی شناخته نشده است، سالمندی می تواند عملکرد تمام ارگان های بدن راتحت تاثیر قرار دهد(1397، عرشی). در بین انواع مشکلات مربوط به خواب، شروع یا تداوم خواب، بیدار شدن صبح خیلی زود از خواب و ناتوانی در به خواب رفتن مجدد در بین سالمندان رایج است (فریز،جیمز،کیمبرلی 2005) .
از طرف دیگر، کوتاهی طول زمان خواب ممکن است موجب تغییر در هورمونهای اشتها شود و تمایل فرد را برای مصرف بیش از حد غذاهای پرکالری افزایش دهد (ببورواتن و همکاران ، 2007) . کاهش توده مغز تعداد نورون ها در افراد مسن ممکن است منجر به کاهش عملکردی مغز شود.
به طور مثال آتروفی هسته سوپراکیاسماتیک هیپوتالاموس منجر به اختلال عملکرد ملاتونین تغییر ریتم سیرکادین می شود. کاهش امواج آهسته خواب به کاهش سطوح هورمون رشد منجر می شود. باکاهش عملکرد تخمدان سطح استریول خون در سن یایسگی بعد از آن، ممکن است این افراد بی خوابی خواب شبانه بدون تجدید قوا را تجربه کنند.ساختار خواب نرمال شامل خواب NREM با خواب سبک (مرحله یک دو) خواب عمیق (مرحله سه که خواب با امواج آهسته یا دلتا نیز نامیده می شود) خواب REM می باشد.

در طی چهار یا پنج دوره تکرارشونده خواب در طول یک شب، مراحل REM NREM با توالی خاصی ظاهر می شوند. به این صورت که طول مرحله REM در طی این دوره های تکرارشونده، به تدریج طولانی تر طول مرحله خواب عمیق کوتاه تر می شود.ساختار خواب با افزایش سن تغییر می کند.
تظاهرات پلی سومنوگرافی که با افزایش سن دیده می شود،شامل موارد زیر است: کاهش زمان کلی خواب افزایش درصد مراحل یک دو خواب -کاهش درصد مراحل خواب-کاهش آمپلیتود امواج دلتا-کاهش مقدار، فرکانس آمپلیتود اسپیندل خواب -کاهش تراکم خواب REM کاهش زمان کلی خواب -REMافزایش شکنندگی خواب به دلیل افزایش میکروآروزال(1397، عرشی )
برخی پژوهشگران نشان داده اند نارسایی های شناختی سازه ای چند بعدی است .
نورمن (1981) بیان کرد سه دسته اصلی از نارسایی های شناختی وجود دارند که عبارتند از:
1-خطا در شکل دادن به اهداف ،
2-خطا در فعال سازی طرحواره ها
3-خطا در راه اندازی کنش ها
او نشان داد که نارسایی های شناختی با یادگیری رویدادی ، گرانباری ظرفیت حافظه کوتاه مدت ، کاهش توجه و سطح هوشیاری و توجه منحرف شده رابطه مثبت دارد( والاس، ودانویچ و رستینو2003) .مکاسی، ریگی و راکتی (2006) با بررسی نارسایی های شناختی در افرادد 16 تا 80 سال به این نتبجه دست یافتند که بین سن و نارسایی های شناختی رابطه معنا داری وجود دارد ، به این صورت که با افزایش سن و سالخوردگی نمره نارسایی های شناختی افزایش می یابد(احدی، مهری نژاد ، مرادی ، 1396 ).
در پژوهش های پیشین ارتباط نارسایی های شناختی با بی خوابی ( ویلکرسون ، بولز ، و تیلور ، 2012) علائم روان پریشی ( فیفر، اوس ، هنسن، دلسپاول و کربندم، 2008) خواب آلودگی و خستگی ( والاس و همکاران ، 2003) و استرس ( ماهونی ، دالبی و کینگ ، 1998) به دست آمده است (احدی، مهری نژاد ، مرادی ، 1396 ).

ابای (2008) در پژوهشی اثر دوازده ماه فعالیت هوازی با شدت متوسط را بر کیفیت خواب ذهنی و پلیسومنوگرافی سالمندانی که از مشکل خواب با شدت متوسط شکایت میکردند، بررسی کرد. تعداد آزمودنیها در این پژوهش 66 نفری ( 30 نفر گروه شاهد) با دامنة سنی 50 سال به بالا بود. نتایج پلی سومنوگرافی نشان داد که گروه تمرینی کاهش معنی داری را در مرحلة اول خواب و همچنین افزایشی را در مرحلة دوم خواب نسبت به گروه شاهد داشته است.
نورمن ژوزف(2000 (پس از شش ماه تمرین ورزشی درازمدت، افزایش معنی داری در کل زمان خواب و کفایت خواب مشاهده کرد. بهداشت خواب موجب بهبود محسوس کیفیت خواب سالمندان می‌شود؛ بنابراین با توجه به شیوع بسیار بالای بی‌خوابی و عوارض آن در سالمندان، این مطالعه، بهداشت خواب را به عنوان درمان غیر‌دارویی در مدیریت اختلال خواب در سالمندان پیشنهاد می‌کند؛ زیرا علاوه بر نداشتن عوارض و سهولت استفاده توسط سالمند موجب بهبود کیفیت خواب و درنهایت کیفیت زندگی سالمندان می‌شود( مرادی و همکاران2021 ).

کیفیت خواب با وضعیت تأهل، سطح تحصیلات، وضعیت اقتصادی و بیماری‌های مزمن در ارتباط بوده و بیشترین روش مقابله با اختلالات خواب مورد استفاده در سالمندان مورد مطالعه، بهداشت خواب میباشد(میرزایی، غلارضایی و همکاران، 1395). رحمانی نیا و همکاران در پژوهشی 1388 نتیجه گرفت هشت هفته پیاده روی کیفیت و کمیت خواب را به همراه برخی از پارامترهای فیزیولوژیک مرتبط با خواب در سالمندان بهبود می بخشد و به عنوان راهی برای درمان مشکلات خواب در سالمندان مفید خواهد بود(رحمانی نیا، 1388) .


گرد آوری و تنظیم : صفورا قاصی مراد