«آیینه خانه مفخم» فاخرترین اثر دوران قاجار

عمارت مفخم بزرگ ترین و شاخص ترین اثر تاریخی دوره قاجار در خراسان شمالی است که با معماری کم نظیر در بهار طبیعت برای حضور گردشگران خودنمایی می کند تا قابی از تاریخ و حکومت داری دوره قاجار را به نمایش بگذارد.

به گزارش «دنیای سفر»، بنایی که امروزه آینه خانه مفخم نامیده می شود، ساختمانی است رفیع و باشکوه که در شمال شرقی بجنورد قرار گرفته و یکی از ساختمان های ارزشمندی است که از دوران قاجاریه به جا مانده است. این بنا دارای مالکیت وقفی است و در سال 1354 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

«آیینه خانه مفخم» کجاست؟

این بنا از آثار منحصر به فرد عصر ناصری در خراسان شمالی است که در گذشته داخل باغ بزرگی قرار داشته و همراه ابنیه دیگر از جمله عمارت مفخم دروازه ورودی حوض خانه - باغ فواره و کلاه فرنگی تشکیل دارالحکومه مفخم را می داده که عمارت کلاه فرنگی بر اثر زلزله شدیدی که در بجنورد رخ داد تخریب شد و هم اکنون تنها آینه خانه و عمارت مفخم به جای مانده است.

بانی این اثر یارمحمد خان شادلو (سردار مفخم) و معمار آن ممتحن الممالک شقاقی بوده که مدرسه شهید مطهری تهران سپهسالار سابق از جمله کارهای اوست. معماری بنا تلفیقی است از معماری سنتی ایران و برداشت هایی از معماری مدرن اروپا که به صورت اشکوبه و با سقف شیروانی و مصالحی همچون آجر، ماسه، گچ، ملات ساروج پی سنگی و شفته آهک است و کاشیکاری آن کار هنرمندان اصفهانی مقیم بجنورد بوده است.

وجه تسمیه عمارت «آیینه خانه مفخم»

اما آنچه اطلاق نام آینه خانه را بر این بنا موجب گشته وجود تالاری با تزئینات آیینه کاری در طبقه فوقانی است که به عنوان فضای اداری و دیوانی جهت ملاقات های رسمی سردار مفخم حاکم بجنورد و بر پایی مراسم تشریفات نظامی و رایزنی در باب مسائل سیاسی و اجتماعی با سران ایل شادلو و دیگر رجال مطرح قاجار مورد استفاده قرار می گرفته است.

آینه خانه مفخم یا دارالحکومه سردار مفخم از بناهای دوره قاجار در شمال شهر بجنورد است که به شماره ۱۱۶۷ ثبت شده است

از نکات قابل توجه این تالار وجود تصاویر 134 تن از شخصیت های بر جسته عصر صفوی تا دوره قاجار و همچنین سران حکومتی کشور های همجوار است که شاخص ترین آن ها شاه طهماسب، شاه عباس، آقا محمد خان، فتحعلیشاه و کریم خان زند است که در قسمت گلویی زیر سقف نصب شده و خود مروری است بر تاریخچه فعالیت های سیاسی انجام شده در این بنا.

معماری و تزئینات «آیینه خانه مفخم»

در تزئین تالار از 17 طرح مختلف استفاده شده که شامل نقش چهل چراغ، مقرنس، نمای بیرون عمارت، نقوش استیلیزه گیاهی هندسی است. آینه خانه توسط فضای سبز محدودی از جمله گل کاری و احداث چپر و پرچین از کل مجموعه دارالحکومه منفک می شده است. ابعاد بنا 90/10*18 متر و ارتفاع آن بااحتساب مناره ها 60/14 متر و مساحتی بالغ بر 392 متر را شامل می شود.

ساختمان دارای سه درب ورودی در اضلاع شمالی (ورودی اصلی) غربی و شرقی است که هرسه به راهرویی در طبقه اول منتهی می شود. در یک طرف این راهرو حجره هایی قرار دارد و در سوی دیگر چهار اتاق. در دو انتهای راهرو پلکان هایی تعبیه شده که به طبقه فوقانی جایی که تالار آینه در آن واقع شده ختم می شود. در طبقه دوم نیز شامل چهار اتاق و تالار آینه است. درب های این طبقه از جنس چوب صندل بوده که با استخوان تزئین شده اند. سقف ها مشبک و چوبی اند که این خود از شاخصه های معماری عصر قاجار محسوب می شود.

در نمای شمالی (اصلی) عمارت چهار نیم ستون به قطر تقریبی 110 سانتی متر و ارتفاع 10 متر مشاهده می شود، دو نیم ستون دارای یک تاج نیم دایره ای هستند که شکل گلدسته را تداعی می کنند و دو نیم ستون دیگر فاقد تاج هستند واین امر به دلیل زلزله بوده که باعث افتادن تاج ها شده و بعد از مرمت جای آن خالی گذاشته شده است .این نیم ستون ها با کاشی های فیروزه ای و لاجوردی و نیز کاشی های سیاه و سفید و زرد مزین شده اند.

نیم ستون ها با خط معقلی بسیار زیبایی آراسته شده اند که کلمه محمد به طور منظم در این نیم ستون ها از پایین به بالا 12 مرتبه تکرار شده است. یک مرتبه به رنگ سیاه و یکبار به رنگ زرد که نیم ستون ها به پایه ای از سنگ مرمر ختم می شوند.

در قسمت فوقانی نمای اصلی یک تاج نیم دایره ای وجود دارد و در بخش میانی این نیم دایره با زمینه ای لاجوردی وجود دارد که نقش جدال بین شیر و اژدها در آن دیده می شود. در فرهنگ باستانی ایران زمین جدال بین شیر و اژدها سمبلی از جدال بین خیر و شر بوده است در این تصویر در حالی که اژدها (سمبل شر) شیر را در بر گرفته شیر (سمبل خیر) با فشردن گلوی اژدها شر را به آستانه نابودی می کشاند. در کنار جدال بین خیر و شر دو تفنگدار در حالیکه به زمین زانو زده اند محل جدال بین شیر و اژدها را نشانه رفته اند. در دو طرف درب ورودی نقش دو سرباز در هال نگهبانی از بنا به چشم می خورد که حالت چشم ها و طرز ایستادن سربازان یادآور تابلوهای تعزیه عصر قاجار است و همچنین نشان دهنده نوع لباس رزم و قدرت است.

به طور کلی در معماری این دوران رسم بر این بوده است که نام معمار و بانی بنا در قسمت بالایی ورودی به صورت کاشیکاری حک می شده در این بنا هم قبلا در همین محل کتیبه ای وجود داشته که محدوده حکومتی سردار که از استرآباد و گوگلان و نردین، اسفراین، جوین، سبزوار و جاجرم و بجنورد را در بر می گرفته و همینطور نام بانی بنا در آن نقش بسته که در دوران پهلوی به دستور رضا شاه این کتیبه از سردرب بنا جدا شده و به جای آن کاشیکاری فعلی نسب شده است.

مصالح استفاده شده در بنا را به طور کلی می توان گفت بومی بوده و از منطقه بجنورد تهیه می شده است. از نشانه هایی که می توان فهمید که این بنا بر گرفته از طرح های اروپایی است استفاده از قوس هایی است که در تاج مناره ها ایجاد شده که بر اثر برداشت اشتباه از قوس اروپایی در ایران ایجاد شده است.

این عمارت عظیم و با شکوه در شهریور سال 1376 در اختیار میراث فرهنگی بجنورد قرار گرفت و هم اکنون به موزه اسناد بجنورد تبدیل شده است.