خاستگاه گوهرسنگ‌ها با نگاهی به گوهرسنگ‌های خراسان رضوی

گردآوری و تدوین: نسترن شجاعی کاوه

دنیای گوهرها، دنیای زیبا و رنگارنگ مملو از سنگ‌های قیمتی ارزشمندی است که هر یک شرایط خاص زمین‌شناسی را برای به وجود آمدن خویش طلب کرده و به خاطر نادر بودنشان در طبیعت خواستاران فراوانی دارند. آنچه باید در این زمینه موردتوجه قرار گیرد این است که ده‌ها کانی مثل اپیدوت، دیوپسید، اوپال، گارنت، آندالوزیت، کردیریت و … امروزه از ارزش فوق‌العاده خوبی در علم گوهرشناسی برخوردارند درحالی‌که بسیاری از مردم تنها گوهرهای الماس، فیروزه و یاقوت را ارزشمند دانسته و نسبت به سایر گوهرها بی‌اعتنا می‌باشند.
دراین فرصت کوتاه، تلاش شده است تا ضمن نگاهی گذرا به خاستگاه زمین‌شناختی گوهرها، تاریخچه و دیدگاه‌های موجود، گوهرهای ایران‌زمین و به‌ویژه خراسان معرفی شوند. در ضمن برای استفاده بهتر خوانندگان غیر زمین‌شناس، از به کار بردن اصطلاحات و مطالب تخصصی پرهیز شده است.

گوهرها و خاستگاه زمین‌شناسی
سنگ‌ها و کانی‌های گران‌بها از دیدگاه زمین‌شناسی و محیط تشکیل جایگاه‌های متفاوتی دارند و طیف بسیار گسترده‌ای‌ از شرایط فشار و دما در پیدایش آن‌ها اثرگذار است. به‌طورکلی خاستگاه سنگ‌های قیمتی را می‌توان به‌صورت زیر دسته‌بندی کرد: خاستگاه ماگمایی، خاستگاه دگرگونی، خاستگاه رسوبی و خاستگاه آلی
خاستگاه ماگمایی (آذرین)
کانی‌های گران‌بها با خاستگاه آذرین، ساختمانی بلورین دارند و پیدایش آن‌ها در شرایطی آرام و پایدار و غلظتی متناسب و زمانی به نسبت طولانی انجام می‌شود. محلول‌های سازنده در شرایط عادی اغلب در حالت اشباع نیستند. گاه دما و فشار آن‌ها را از شرایط اشباع دور می‌سازد. تغییر شرایط، افزایش غلظت، کاهش تدریجی دما و وجود فضای کافی در تبلور کانی مؤثر هستند و به هر میزان که شرایط فوق مطلوب‌تر باشد، مرغوبیت کانی افزایش می‌یابد. بسیاری از گوهرها دارای خاستگاه ماگمایی هستند مانند یاقوت و زمرد.
خاستگاه دگرگونی
سنگ‌های دگرگونی بر اثر ایجاد تغییرات در گرما، فشار و واکنش با محلول‌ها ایجاد می‌شوند. در طبیعت محیط‌های دگرگونی بسیاری وجود دارند. حرکت قطعات لیتوسفری محیط‌های متامورفیک متفاوتی را ایجاد می‌کند که ویژگی‌های بارز آن‌ها، فشار و دمای بالاست. از کانی‌های تشکیل‌شده در این محیط، می‌توان ژادئیت (Jadeite) یا ژاده (یشم) را نام برد. سنگ‌های دگرگونی ناحیه‌ای شامل بسیاری از سنگ‌هایی می‌شود که بر اثر افزایش دما و فشار، دفن شده و تغییر شکل پیداکرده‌اند. برخی از کانی‌هایی که در این سنگ‌ها یافت می‌شوند عبارتند از گارنت، کوردیریت، اسپینل، آندالوزیت، استارولیت و اپیدوت.
خاستگاه رسوبی
در این دسته آب نقش اساسی در تشکیل کانی یا گوهر دارد، به گونه‌ای که آب‌ها با کانی‌ها واکنش می‌دهند و آن‌ها را در خود حل می‌کنند. قابلیت نگهداری عناصر کانی‌ها به وسیله آب، بستگی به شرایط محیط دارد. چنانچه شرایط فوق تغییر کند این کانی‌ها ته‌نشست می‌کنند. برای مثال تشکیل بلور‌های نمک بر اثر تبخیر آب دریا را می‌توان نام برد. نوع کانی تشکیل‌شده بستگی به نوع عناصر حل‌شده در آب و دمای آب دارد. چنانچه واکنش آب با سنگ‌های غنی از سیلیس (برای مثال ماسه‌سنگ‌ها) صورت گرفته باشد، کانی غنی از سیلیس ایجاد می‌شود. در این مورد از کانی‌های نیمه قیمتی کلسدونی و اپال می‌توان نام برد.
خاستگاه آلی
گوهرهای فراوانی وجود دارند که طی فرایندهای مرتبط با فعالیت‌های زیستی موجودات زنده تشکیل می‌شوند. این گوهرها در ترکیب خود دارای مقداری مواد آلی همراه با مواد معدنی هستند که در ساختمان موجودات زنده به کار گرفته‌شده است، مانند مروارید، عاج، کهربا، شبق، مرجان و…
ایران کشوری است که ازلحاظ زمین‌شناسی دارای پتانسیل مناسب ازلحاظ مواد معدنی و از جمله سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی است. خراسان رضوی با توجه به وجود اندیس‌های معدنی‌ای همچون فیروزه، آگات (عقیق)، بریل (آکوامارین)، سافیر، یاقوت، روتیل، ارتوکلاز، فیروزه قوچانی (کریزوکلا)، ژاسپر، عقیق سلیمانی، اوپال، گارنت، درکوهی، رزکوارتز، آندالوزیت، ایلمنیت، آراگونیت و پلی گورسکیت حائز اهمیت است.
اکنون در نگاهی کوتاه مهم‌ترین و قدیمی‌ترین گوهرسنگ‌های یافت شده در خراسان رضوی خواهند شد.