مختصری از زندگینامه عالم شیعی عبدالله بن مسعود

خاندان
در مورد مکان زندگی، تولّد، وفات و ابعاد شخصیّتی علمی، اجتماعی و مذهبی خاندان مسعودی جز نام عدّه ای چند از آنان، اطّلاع دقیق و کاملی در دست نیست. این خاندان از قبیله «بنی هُذیل» از قبایل معروف عرب بوده و به همین خاطر به «هُذَلی» نیز خوانده می شوند. آنان در شمال عربستان، مدینه و احتمالاً در بعضی از شهرهای عراق مثل کوفه و حلّه می زیسته اند.
شخصیّت سرشناس و بزرگ این خاندان عبدالله بن مسعود، صحابی بزرگوار پیامبر(صلی الله علیه وآله)(متوفّای 32 هـ. ق.) از دیدگاه راویان، عالمان رجالی و دانشمندان علم تراجم دارای شهرت خاصّی است. او از برجسته ترین یاران پیامبر(صلی الله علیه وآله) و ششمین نفری بود که اسلام را با تمام وجود پذیرا شد و همواره در تمام عرصه ها پا به پای پیامبر(صلی الله علیه وآله) حضور داشت. عبدالله بن مسعود از کسانی است که به بهشت وعده داده شده و از قاریان و حافظان قرآن در زمان پیامبر(صلی الله علیه وآله) است. وی یکی از دوازده نفری است که به غیر قانونی بودن حکومت ابوبکر معتقد بود از این رو در مورد غصب خلافت و نامشروع بودن سلطه اش بر سرنوشت مسلمانان در مسجد در حضور مردم به انتقاد و اعتراض پرداخت.[1] از تبار این صحابی رشید عالمانی برخاستند که علی بن حسین مسعودی یکی از این چهره های درخشان است.

ولادت
متکلّم، مورّخ و جغرافی دان بزرگ اسلامی ابوالحسن علی بن حسین مسعودی درنیمه دوم قرن سوم هجری حدود سال (260هـ. ق.)[2] در شهر بابِل[3] عراق به دنیا آمد و دورانِ کودکی خود را در آن جا سپری کرد.[4]

گنجینه تحصیلات
شرح حال نویسان در مورد مکان، زمان و چگونگی تحصیلات مسعودی، اطّلاعات زیادی ننگاشته اند ولی از لابلای گفتار آنان در مورد معرفی شخصیّت علمی و آثار او و نیز تصریح و یا اشاره خود مسعودی در کتاب هایش به خوبی می توان به دست آورد که وی برای یادگیری علوم دینی در سال های نوجوانی راهی بغداد شده است. علّت هجرت او نیز این بوده که بغداد در آن زمان مرکز علم و فرهنگ به شمار می رفت و عالمان و فقیهان بزرگی در آن شهر سکونت داشتند و مسعودی برای دستیابی به علم و کمال با اشتیاق کامل به آن سامان شتافته است. هوش سرشار، روحیه جستجوگری فراوان، انگیزه قوی برای یادگیری و پشتکار از پشتوانه های تحصیلی اوست. وی دست کم دو دهه از عمر خود را در شهر بغداد در پی یادگیری علوم مختلف اسلامی سپری کرد و با جدّیت هر چه تمام تر به پژوهش و تعمق در رشته های مختلف مثل ادبیات عرب، کلام، حدیث، فقه، اصول، فلسفه و تاریخ پرداخت. وی بعد از سال ها تحصیل و تحقیق به درجات عالی علمی نایل آمد. او در شناخت اخبار و روایات دارای مهارتی بسزا شد و در فقه و اصول نیز به درجه اجتهاد نایل آمد. وی در کلام و فلسفه به ویژه تاریخ، به اطّلاعات بسیار دست یافت به طوری که اعجاب عالمان و اندیشمندان عصر خود و آینده را برانگیخت.مقام بلند علمی و جامعیت او در علوم مختلف اسلامی و سایر رشته های علمی رایج بشری بر دانشمندان علم رجال و تراجم پوشیده نیست. وی در نظر دانشمندان دارای جایگاه ویژه ای است از این رو آن ها با اوصاف و عبارت هایی چون دانشمند کامل، پژوهشگر ماهر، فیلسوف، متکلّم، فقیه، اصولی، محدّث، رجالی، منجّم، مورّخ، جغرافی دان و... از مقام علمی او تجلیل کرده اند.[5] آیت الله مرعشی نجفی در تقریظ ترجمه کتاب «اثبات الوصیة لعلی بن ابی طالب(علیه السلام) که توسط محمّدجواد نجفی نوشته شده در وصف مسعودی و کتابش می نویسد: آن کتاب، نوشته علاّمه، پیشوا، اقدم، ثقه و امین،شیخ ابوالحسن علی بن حسین مسعودی هُذَلی متوفّای (346 هـ. ق.) است.[6]

سفر پژوهشی
تحصیلات مسعودی را می توان به دو مرحله تقسیم کرد:
مرحله اوّل، از ابتدای نوجوانی تا قبل از سال (300 هـ. ق.) که عمده تحصیلات او در شهر بغداد صورت گرفته است و مرحله دوم، از سال (300 هـ. ق.) تا سال 332 که مدام در سیر و سیاحت بوده است. این مرحله به منزله تکمیل یافته ها و پژوهش بیشتر در علوم مختلف به حساب می آید. وی در این سال ها نه مکان خاصّی را مرکز تحصیل خود قرار داد و نه استاد مشخصی بلکه در هر شهری از شهرهای جهان اسلام که وارد می شد از شرق گرفته تا غرب آن، مثل: عراق، ایران، هند، مصر و... هر استاد و دانشمندی را می یافت مدّتی نزد او توقف کرده از دانش او بهره می برد.
ویژگی تحصیلی مسعودی در این مرحله از تحصیلات، کثرت استادان، تنوع دانش ها و جامعیت در آن ها است چه این که با بیشتر استادان و دانشمندان شیعه و سُنّی با همه اختلاف نظرهایی که در مبانی اصول و فروع داشتند، ملاقات کرد، سخنان آنان را شنید و در مورد صحت و سقم آراء آنان به تعمّق و تأمّل پرداخت و با آزاد اندیشی نظر صواب را پذیرفته و سرمایه راه خود قرار داد.[7]
از ویژگی های قرن سوم و چهارم هجری، فراوانی سَفرهای پژوهشی از ناحیه جویندگان علم و دانش به نقاط مختلف و دوردست جهان اسلام بود که برای دست یابی به حقایق و معارف دینی و سایر علوم بشری صورت می گرفت. فشار خلفا و حاکمان عبّاسی بر عالمان موجب شد تا بسیاری از دانشمندان و صاحبان علم و معرفت در شهرها و نقاط دورافتاده عزلت گزینند و جویندگان علم و کمال نیز برای دستیابی به علوم آنان مجبور بودند مسافت های طولانی را درنوردند و مشقّت های فراوان را به جان بخرند.
از جمله آن جویندگان علم، علی بن حسین مسعودی است که بغداد را به قصد ملاقات با دانشوران و عالمان و دریافت حقایق تاریخی ترک کرد و عازم سفر شد. با این که وی بسیاری از حقایق و معارف دینی را در بغداد فراگرفته بود، با تشویق استادان بغدادی و به خاطر علاقه فراوان به تاریخ، جغرافیا و کلام، همانند بزرگان دیگر همچون واقدی، بلاذری، یعقوبی و ابوریحان بیرونی عازم سفر شد. مسعودی شور و شوق خود را برای سفر و دست یابی به واقعیات ـ با تمسّک به مضمون اشعاری از ابوتمام از شاعران عرب ـ چنین بیان می نماید:
«جانشین خضر کسی است که در وطنی و شهری اقامت دارد. وطن من پشت شتران است. قوم من در شام، عشقم به بغداد و خودم در «دورقه» و برادرانم در فسطاطند. چندان سوی غرب رفتم که شرق را از یاد بردم و چندان سوی شرق رفتم که مغرب را فراموش کردم. و حادثه ها بود که وقتی با آن ها روبرو شدم، مرا زخم دار کرد گویی با دسته های سپاه روبرو شده ام.»[8]
نکته قابل توجّهی که از آثار به جا مانده از مسعودی نیز به دست می آید این است که وی دارای ثروت شخصی بسیار بوده است و مخارج سفرش را خود تأمین می کرده است زیرا علاوه بر سفر با چهارپایان، با کشتی نیز بسیار سفر کرده و مشخص است که اجرت کشتی در آن زمان بسیار گران بوده است از طرفی هیچ دلیل یا قرینه ای وجود ندارد تا نشان دهد او از پادشاه یا حاکمی برای شروع یا ادامه سفر خود مستمری دریافت کرده باشد و همین مسأله اعتماد به گفته ها و گزارشات او را بیشتر می کند.[9]
علی بن حسین مسعودی به شهرهای ایران مثل فارس، کرمان، قزوین و سواحل دریای خزرسفر کرد و سپس به آسیای مرکزی رفت و از آن جا عازم هند شد و از مناطق آن جا دیدن نمود. وی پس از آن از طریق دریا به چین و کشورهای آسیای جنوبی و جنوب شرقی مثل سیلان(سری لانکای کنونی) و مالزی رفت و در بازگشت از راه دریا به عمان و عربستان رسید و در ادامه، به ترکیه و سوریه سفر کرد. در نهایت وی در سال (332 هـ. ق.) به مصر رسید و در همان جا ماندگار شد.[10]

منابع علمی مسعودی
معلومات بسیار مسعودی مرهون دستیابی وی به منابع سه گانه دانشمندان، کتاب ها و آثار نوشتاری آنان و گذشتگان و نیز مطالعه میدانی در آثار تاریخی و طبیعی است. وی به طور کافی و وافی از آن ها بهره برده است. و امّا منبع اوّل را نیز می توان به سه دسته تقسیم نمود: استادان، مشایخ و دانشمندانی که مسعودی با آنان به مباحثه و مناظره علمی پرداخته است.[11]

استادان و مشایخ
علی بن حسین مسعودی چه در بغداد و چه در هنگام سفر به شهرهای مختلف، محضر دانشمندان بسیاری را درک کرد و از آنان بهره های فراوان برد. استادان و مشایخ او مختص به عالمان شیعی نبودند بلکه او نزد بسیاری از دانشمندان سنّی مذهب نیز حاضر شد و از دانش آنان بهره برد.
شرح حال نویسان و مورّخان در میان استادان و مشایخ بی شمار او تنها به ذکر معدودی از آن ها بسنده کرده اند که عبارتند از:
1.عبدالله بن جعفر حمیری[12] (متوفّای 297 هـ. ق.)
عبدالله بن جعفر حمیری مشهور به «شیخ القمیین» نویسنده قرب الاسناد در حدود سال (290 هـ. ق.) وارد کوفه شد. جویندگان بسیاری از او کسب علم کرده اند. از جمله مسعودی که احتمالاً وی را در همان شهر ملاقات کرده است.[13]
2.شیخ ابوجعفر محمّد بن یعقوب کلینینویسنده اصول کافی.[14]
3.حسن بن محمّد بن جمهور قمی.
ابومحمّد، حسن بن محمّد بن جمهور، از راویان حدیث و مورد اعتماد در قرن سوم هجری است که از پدرش محمّد بن جمهور، محمّد بن حسین صائغ، علی بن بلال، حسن بن عبدالله اطراش و دیگران نقل روایت می کرده است. و از طرفی راویان بسیاری از او نقل روایت کرده اند که از جمله آن ها می توان به محمّد بن حسن (فرزند او) محمّد بن همام، احمد بن ابی رافع و علی بن حسین مسعودی اشاره کرد.[15]
4.محمّد بن جعفر اسدی رازی[16] (متوفّای 312 هـ. ق.).
ابوالحسین محمّد بن جعفر اسدی که در بسیاری از اسناد روایات به محمّد بن ابی عبدالله خوانده می شود، در شهر ریسکونت داشت. او از مشایخ حسن بن حمزه علوی طبرسی، احمد بن حمدان قزوینی و علی بن حسین مسعودی است.[17]
5.محمّد بن عمرو کاتب.[18]
محمّد بن عمرو معروف به کاتب و شیخ الشیعة از مشایخ محمّد بن حسن بن احمد بن ولید و از شاگردان محمّد بن زیاد قلزیاست.[19]
6.عبّاس بن محمّد بن حسین.
7.حمزة بن نصر.
8.محمّد بن جریر طبری، مورّخ و مفسّر.
9.حسن بن موسی نوبختی.[20]
حسن بن موسی نوبختی (پسر خواهر ابوسهل اسماعیل بن علی نوبختی)، نویسنده کتاب های «الآراء و الدّیانات»، «الجامع فی الامامة و حدوث العالم» است. او متکلّم و فیلسوفی بزرگ بود که علاوه بر مبارزه با افکار انحرافی به پرورش شاگردان بسیاری مبادرت ورزید که از جمله آنان ابوعثمان دمشقی و علی بن حسین مسعودی است.[21]
10.ابراهیم بن محمّد نفطویه (متوفّای 323 هـ. ق.).
ابوعبدالله، ابراهیم بن محمّد بن غرفة ازدی واسطی از شاگردان مبرّز محمّد بن جهم و عبدالله بن اسحاق بن سلام و از مشایخ علی بن حسین مسعودی است. مسعودی از او به بزرگی یاد کرده و از تألیفات او تمجید کرده است.[22]
11.ابوبکر محمّد بن خلف وکیع.[23]
12.محمّد بن یحیی صولی جلیس.
13.ابوالحسن دمشقی.[24]
14.ابوخلیفه جمحی.
علی بن مسعودی با او در بصره ملاقات کرد و از او روایت شنید.[25]
15.عبدالله بن احمد معروف به ابن زبرقاضی.
16.ابن دُرَید، نحوی و شاعر.
17.ابوبکر انباری، محدّث.
18.ابواسحاق زجّاج، لغوی.
19.سنان بن ثابت بن قره، فیلسوف و متکلّم.
20.محمّد بن عبدالوهاب معروف به ابوعلی جبایی (متوفّای 303 هـ. ق.) متکلّم معتزلی.
21.عبدالله بن محمّد معروف به ابوالعبّاس ناشی، متکلّم معتزلی.
22.ابوالحسن بن ابی بشیر اشعری (متوفّای 324 هـ. ق.) مؤسّس مکتب اشعری.
23.محمّد بن زکریای رازی.
24.ابوالقاسم بلخی، متکلّم معتزلی.
25.ابواسحاق جوهری.
26.ابوالحسن مهرانی مصری.
27.جعفر بن محمّد بن الازهر (متوفّای 279 هـ. ق.).
28.طاهر بن یحیی.
29.ابومحمّد عبدالله بن محمّد خالدی.
30.علان کلابی.[26]

تنها شاگرد مسعودی
مسعودی در کنار تحصیل و تحقیق به تدریس نیز اشتغال داشته است. از آن جا که تدریس و تربیت شاگردان سیره تمام دانشمندان و فقیهان اسلامی بوده و هست و مسعودی نیز قطعاً شاگردانی داشته و عدّه ای از او نقل روایت می کرده اند با این حال شرح حال نویسان، تنها نام یکی از شاگردان او را ذکر کرده اند. و او محمّد بن عبدالله بن مطلب شیبانی مکنّی به ابوالمفضل است. ابوالمفضل شیبانی نویسنده کتاب های «الولادات الطیّبة الطّاهرة»، «الفرائض» و «المزار» است. او از راویان قرن چهارم هجری است که در سال (333 هـ. ق.) در مصر به محضر مسعودی شرفیاب شد و ضمن ملاقات با او از وی اجازه روایت گرفت.[27]

مورّخ بزرگ
علی بن حسین مسعودی در طول مسافرت های گسترده ای که انجام داد، اطّلاعات گسترده ای از منابع دست اوّل کسب نمود که در میان تاریخ نگاران و جغرافی دانان و متکلّمان مسلمان، تنها بیرونی، یعقوبی، بلاذری، طبری و تنی چند می توانند با او همتایی کنند. طبیعی است که او ضمن این سفرها، اطّلاعات انبوهی به دست آورد که خود دائرة المعارفی از انسان شناسی، طبیعت شناسی، حیوان شناسی، تاریخ شناسی، مسائل اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و امثال آن بود.[28]
مسعودی در میان تاریخ نگاران مسلمان و غیر مسلمان جایگاه ویژه ای دارد از این رو او را از این جهت مورد تمجید قرار داده اند. ابن خلدون، او را «امام المورّخین» می نامد. «فون کرومر» او را «هرودوت عرب» نامید. همان گونه که هرودوت، بزرگترین مورّخ یونان است. مسعودی طبق گفتار کرومر بزرگترین تاریخ نگار مسلمان است.[29]
مسعودی بر بیشتر زبان های رایج آن زمان تسلّط کامل داشت. وی فارسی، رومی، هندی، یونانی، سریانی و برخی زبان های دیگر را به خوبی تکلّم می کرد و این تسلّط وسیله بسیار مناسبی بود تا با مردم و نیز عالمان هر منطقه و دیاری که وارد می شد ملاقات و مذاکره مناسب داشته باشد. او می گوید:
در هر سرزمین، دیار و منطقه ای شگفتی هایی است که تنها مردم همان منطقه از آن ها خبر دارند. بنابراین کسی که در وطن خود بماند و با اطّلاعاتی که در وطن خود کسب کرده است بسنده کند، با کسی که عمر خود را در جهانگردی و سفر گذرانده است و حقایق را از مردم آن سرزمین ها به دست آورده است برابر نخواهد بود.[30]
مسعودی، هم با افراد مطّلع از اوضاع سیاسی، اجتماعی، تاریخی، مذهبی و جغرافیایی ملاقات داشته و هم از کتاب ها، نقشه ها و تصویرهایی که در اختیار داشتند استفاده نمود است از این رو در آثار او نام بسیاری از کتاب های گذشتگان که حاوی حقایق مهم و دست اوّل بودند، ذکر شده است. وی می گوید:
«ابوعبدالله محمّد بن عبدوس یکی از متأخران است که درباره اخبار وزیران و کاتبان، تألیف دارد. ابن ماشطه کاتب، ابوبکر محمّد بن یحیی صولی جلیس و علی بن فتح ملقب به مَطون نیز در اخبار وزیران و کاتبان تا سال (320 هـ. ق.) تألیف دارند.[31]
مسعودی در جای دیگر می گوید:
«سال (303 هـ. ق.) در شهر استخر فارس به نزدِ یکی از بزرگ زادگان ایران کتابی بزرگ دیدم که از علوم و اخبار ملوک، بناها و روش های حکومت داری ایرانیان مطالب فراوانی داشت که چیزی از آن ها را در کتاب های دیگر چون «خدای نامه» و «آیین نامه» و غیره ندیده بودم. تصویر 27 تن از پادشاهان ایران از خاندان ساسانی در آن وجود داشت.[32]
وی در جای دیگر می آورد:
ثابت بن حره حرانی کتابی دارد که همه گفتارهای جالینوس را از کتاب های او درباره تأثیر خورشید و ماه در این جهان فراهم آورده است. و پسر او، سنان بن ثابت آن را به معرض استفاده من نهاد.[33] علی بن حسین مسعودی، علاوه بر استفاده از کتاب های عالمان، با بسیاری از آن ها به بحث و مناظره پرداخت و از این راه به حقایق فراوانی دست یافت. او حتّی با عالمان یهودی، مسیحی و زردشتی نیز درباره مسائل کلامی به بحث پرداخت و نام برخی از آن ها را در آثار خود ذکر کرده است از جمله آن ها می توان چنین یاد کرد: ابوکثیر یحیی بن زکریای کاتب طبرانی(متوفّای 320 هـ. ق.) از مترجمان تورات به عربی که مسعودی با او در مورد نسخ ادیان و شرایع گذشته در جلسات متعدد، در فلسطین و اردن، به مناظره پرداخت.
سعید بن یعقوب قیومی (متوفّای 330 هـ. ق.)، از عالمان یهودی که علاوه بر تألیف به ترجمه نیز اشتغال داشته است.
یهوذا بن یوسف معروف به ابن ابی ثنا، شاگرد ثابت بن حرّه در فلسفه و طب، که مسعودی در دورقه مصر با او در مورد مسایل فلسفی به مناظره پرداخت.
سعید بن علی معروف به ابن اشلمیا.
یعقوب بن مردویه.
یوسف بن قیوم.
ابراهیم یهودی شوشتری (تستری).
و از علمای مسیحی ابوذکریا، دَنْخ از فلاسفه مسیحی که در جدل و مناظره دارای احاطه کامل بود. او با مسعودی در بغداد و تکریت به بحث و مناظره پرداخت. مسعودی با عالمان مسلمان از فرقه های مختلف شیعه و سُنّی هم در موضوعات مختلف به بحث و مناظره پرداخت که به علّت رعایت اختصار از ذکر نام آن ها صرف نظر می کنیم. نکته مهم این است که کیفیت این مذاکرات و مناظرات در جایی ذکر نشده است ولی مضمون و نتیجه آن ها در آثار کلامی و تاریخی مسعودی ذکر شده است و اطّلاع بر آن ها، اطّلاع بر آن مناظرات خواهد بود.[34]
ویژگی تاریخ نگاری مسعودی در این است که او بر خلاف تاریخ های سنّتی مانند تاریخ طبری، تنها به ذکر سرنوشت گذشتگان بسنده نکرده بلکه در کنار آن به بررسی شرایط اجتماعی، فرهنگی و سیاسی اقوام و ملل به ویژه جهان اسلام پرداخته است. او به خاطر برخورداری از دقّت و حسن انتقاد از بیشتر تاریخ نگاران دیگر مسلمان ممتاز گشته است. وی بسیاری از اساطیر و داستان هایی را که مورّخان دیگر در کتاب هایشان نقل کرده اند، کنار زد و اطّلاعات نسبتاً علمی را درباره تمدّن های بیگانه و نیز تاریخ اسلام عرضه داشت.[35] از باب نمونه، او وقتی تاریخ المقتدر بالله از (خلفای عبّاسی) را می نگارد، به اوضاع سیاسی و اجتماعی آن روز نیز توجّه خاصّی نشان می دهد و می نویسد:
هم اکنون احمد بن بویه دیلمی ملقب به معزّالدولهو دبیرانش بر کار مطیع (فضل بن جعفر المقتدر بالله) تسلّط دارند و امور دربار خلافت را سرپرستی می کنند و به وقت حاضر که سال (345 هـ. ق.) است چنان که به ما خبر رسید، بیشتر رسوم خلافت و وزارت از میان رفته است. ما از اخلاق المقتدر بالله سخن به میان نیاوردیم زیرا او همانند محجوران بوده و کاری به دستشان نیست.
بیشتر مناطق دوردست به دست غلبه جویان افتاده و به وسیله سپاه و ثروت بر آن مسلط شده اند.
بر دربار خلافت نیز کار به دست دیگران غیر از خلیفه است. و آن ها نیز بیمناک و عاری از قدرت هستند. این روزگار کار مردم را با دوران ملوک الطوایف و بعد از آن که اسکندر پسر فیلیپس، داریوش شاه دارا پسر داراشاه بابل را بکشت، تا وقت ظهور اردشیر بابک، همانند می بینم چه این که هرکس به ناحیه ای مسلط شده و از آن دفاع می کند و در اندیشه توسعه دادن آن است، آبادی کم، راه ها نا امن، ولایات خراب، اطراف از دست رفته و رومیان در ممالک دیگر بر بسیاری از بندرها و شهرهای اسلام استیلا یافته اند.[36]
ویژگی دیگر تاریخ نگاری مسعودی شیوه جدید او در این زمینه است. ظاهراً وی نخستین نویسنده ای است که تاریخ و جغرافیای علمی را با سبکی ممتاز با هم درآمیخت. در آن زمان که هنوز هم یعقوبی کتاب های تاریخی و جغرافیایی خود را جدا از هم می نگاشت. مسعودی پیش از آن که به شرح وقایع تاریخی بپردازد، به شرح و توصیف شکل زمین ها، شهرها، پدیده های جغرافیایی برجسته، اقیانوس ها، کوه ها، رودها، جزیره ها، دریاچه ها و برخی علل و عوامل حوادث و تغییر شکل های زمین و موضوعات دیگر مبادرت میورزد و از این طریق اطّلاعات گسترده علمی را نسبت به مسائل جغرافیایی نیز به دست می دهد.[37]

تألیفات
علی بن حسین مسعودی نویسنده ای پرکار است و آثار بسیاری بر جای گذاشته است که شامل ده ها کتاب مهم می شود. او در «مروّج الذّهب» و «التّنبیه و الاشراف» نام بیش از 30 اثر خود را می آورد. از بررسی فهرست آن آثار به دست می آید که حوزه علاقه او علم کلام و تاریخ بوده است. وی بیشتر آثار کلامی خود را قبل از سال (332 هـ. ق.) و در دوره اوّل زندگی خود نوشته است و در سال 332 هـ. ق. که در مصراقامت داشته بیشتر به تألیف کتاب های تاریخی روی آورده است. این آثار تاریخی ثمره سال ها رنج و زحمت و تحمّل مشکلاتی بود که او در طول سفرهای طولانی به بلاد مختلف جهان اسلام و برخی کشورهای غیرمسلمان به دست آورده است و آنان عبارتند از:
1.اخبار الزّمان و من ابادة الحدثان من الامم الماضیة و الاجیال الخالیه و الممالک الدّاثرة.
این کتاب در سی جلد تألیف یافته و از مفصل ترین آثار تاریخی مسعودی بوده است. «اخبار الزّمان» در واقع دائرة المعارف تاریخ جهان بوده که در آن نه تنها تاریخ سیاسی بلکه معارف بشری نیز به تفصیل بیان شده است. متأسفانه از این کتاب امروزه هیچ اثری در دست نیست و آن چه عبدالله صاوی به نام «اخبارالزّمان» چاپ کرده[38] قطعاً همان کتاب مسعودی نیست.

2.الکتاب الاوسط.
این کتاب، دومین اثر مهمّ تاریخی مسعودی است که کوتاه تر از «اخبارالزّمان» نوشته شده است شیوه تدوین آن سَنوی یعنی به ترتیب سالِ وقایع به نگارش درآمده است.

3.مروّج الذهب و معادن الجواهر فی تحف الاشراف من الملوک و اهل الدیارات.
کتاب مروّج الذهب، در بردارنده مطالب ذیل است خبر آغاز جهان، آرا و نظرات اقوام مختلف از طرفداران قِدَم و حدوث عالم و دلایل آنان، خبر پراکندگی مردم در سرزمین ها، شرایع پیامبران، سرگذشت و شیوه حکومت پادشاهان، عقاید، مذاهب، طبیعت، اخلاق، محلّ سکونت اقوام مختلف از عرب، ایرانی، سریانی، یونانی، رومی، هندی، چینی، و اقوام دیگر و طبیبان و حکیمان، خبر نواحی آفاق، شکل و تقسیمات زمین، بناهای عجیب، مناطق آباد و بایر، هیئت افلاک و نجوم و چگونگی تأثیر آن ها بر کره زمین با وصف مساحت و طول و عرض هفت اقلیم، خلیج ها، دریاها، و تاریخ اسلام. مسعودی، مروّج الذهب را در سال (332 هـ. ق.) در مصر تألیف کرد و در سال (336 هـ. ق.) آن را بازبینی نموده و به چاپ رساند.
بیشتر مورّخان عقیده دارند کتاب مروّج الذّهب مسعودی به لحاظ نحوه نگارش، شیوه گردآوری اطّلاعات، نحوه تجزیه و تحلیل و موضوعات مورد طرح و بررسی، از کتاب های مورّخان دیگر متفاوت است. ابن خلدون در مقدمه تاریخ خود از این اثر تجلیل کرده و آن را به عنوان الگویی مناسب برای تاریخ نگاران معرفی می کند و خود را ملزم به پیروی از شیوه مسعودی در این کتاب می داند. به هر حال مروّج الذهب، شاهکار تاریخ نگاری مسعودی و از مفیدترین کتاب های تاریخی با اطّلاعات علمی فراوان و قابل استفاده و استناد برای علم پژوهان خواهد بود.
این کتاب در ایران توسط ابوالقاسم پاینده ترجمه و بارها چاپ شده است.

4.ذخائرالعلوم و ما کان فی سالف الدّهور.
موضوع این کتاب تاریخ ایران و ملوک الطوایف است.

5.الاستذکار لما جری فی سالف الاعصار که موضوع آن تاریخ گذشتگان است.

6.فنون المعارف و ما جری فی الدّهور السوالف.

7.التنبیه و الاشراف.
این اثر را در سال (345 هـ. ق.) در فسطاطِمصر نگاشته است و همان طور که خود مسعودی در مقدمه آن تذکر می دهد در واقع خلاصه ای از مروّج الذّهب و سایر کتاب های تاریخی اوست.

8.المقالات فی اصول الدّیانات.
موضوع آن آرا و عقاید فرقه های مختلف اسلامی و غیر اسلامی است. مثل: شیعه، معتزله، خوارج و مسیحیان، یهودیان و....

9.القضایا و التجارب.
موضوع آن شرح رویدادهایی است که برای مسعودی در طول سفر 32 ساله اش به بلاد مختلف روی داده است.

10.سرّالحیاة.
این کتاب به مسأله نفس و قوای نفسانی و طرح و بررسی عقیده تثلیث مسیحیان و غیبت امام عصر (عج) پرداخته است.

11.رسالة البیان فی اسماء الائمة القطیعة من الشّیعة.
این رساله زندگی امامان معصوم(علیهم السلام) را مورد مطالعه قرار داده است.

12.الزلف فی احوال النفس و قواها.

13.المبادی و التراکیب.
موضوع کتاب جهان شناسی و طبیعت است.

14.الانتصار که در ردّ عقاید خوارج نگارش یافته است.

15.نظم الجواهر فی تدبیر الممالک و العساکر.

16.طب النّفوس.
موضوع آن روان شناسی با تأکید بر تأثیرات خنده بر روح انسان است.

17.نظم الادلّة فی اصول الملّة که موضوعش، اصول فقه شیعه است.

18.الصّفوة فی الامامة.
موضوع این کتاب اصول و مبادی امامت است. مسعودی در این کتاب به ایمان داشتن ابوطالب نسبت به اسلام تأکید کرده است.

19.الاستبصار فی الامامة.
موضوع آن امامت معصومین(علیهم السلام) و ردّ عقاید خوارج و بررسی مسأله حکمیت و مسأله نصّ و اختیار در جانشینی پیامبر(صلی الله علیه وآله) است.

20.الدعوات الشنیعة که موضوعش آرا و عقاید خرافی اعراب جاهلی مثل عقیده به تناسخ است.

21.حدائق الاذهان فی اخبار اهل بیت النّبی(علیهم السلام).
این اثر در مورد تاریخ و مناقب علویان نگاشته شده است.

22.الواجب فی الفروض اللوازم.
این کتاب در مورد فقه به نگارش درآمده و در آن به بررسی مسأله عقد موقّت و مسح که مورد اختلاف شیعه وسُنّی است پرداخته شده است.

23.وصل المجالس بجوامع الاخبار و مخلّط الآثار که در مورد سرگذشت حاکمان اندلس به تألیف درآمده است.

24.مقاتل الفرسان العجم.

25.تقلب الدّول و تغیر الآراء و الملل.

26.المسائل و العلل فی المذاهب و الملل.

27.خزائن الدّین و سرّ العالمین.
این کتاب به مسائل کلامی و بررسی عقاید قرمطیان، مانویان و مزدکیان پرداخته است.

28.نظم الاعلام فی اصول الاحکام که در مورد فقه مذهب های مختلف اسلامی به بحث نشسته است.

29.الابانة عن اصول الدیانة که موضوع آن کلام است.

30.النّهی و الکمال.

31.الرؤس السّبعیة.
موضوع این اثر، مسائل کلامی، فلسفی، سیاسی و اجتماعی است.

32.الاسترجاء فی الکلام.

33.مظاهر الاخبار و طوائف الآثار فی اخبار آل النّبی(علیهم السلام).
موضوع این کتاب، مناقب حضرت علی(علیه السلام) و علویان است و احتمال دارد این، همان کتاب حدائق الاذهان باشد.

34.الزّاهی فی ردّ الخوارج.

35.راحة الارواح.
موضوع آن حیات و ممات پادشاهان و در واقع استدراک کتاب اخبارالزمان است.

36.التّواریخ فی اخبارالأمم من العرب و العجم.
احتمال دارد این کتاب همان کتاب اخبار الزمان باشد.

37.الاخبار المسعودیة.
موضوع آن تاریخ اندلس و اعراب قبل از اسلام است.

38.الرسائل.

39.احوال الامامة.

40.الهدایه الی تحقیق الولایة.

41.اثبات الوصیّة لعلی بن ابی طالب(علیه السلام).
موضوع اصلی این کتاب اثبات خلافت بلافصل برای علی(علیه السلام) است و قبل از آن به ذکر خلقت انسان و سرگذشت پیامبران از آدم تا خاتم پیامبران رسول خدا(صلی الله علیه وآله) و شرح حال و معجزات پیامبر(صلی الله علیه وآله) و امامان معصوم پرداخته است.

مسعودی برای اثبات خلافت آن حضرت، بیشتر از وقایع تاریخی که به شکل روایت نقل می شود استفاده می کند و به وقایعی همچون، معراج، هیجدهم ذی حجه سال حجة الوداع (غدیرخم) و... تأکید می کند. لازم به ذکر است که در میان آثار نگاشته شده توسط علی بن حسین مسعودی، تنها سه اثر در حال حاضر موجود است و از بقیه آثار او اثری نیست و آن سه اثر عبارتند از: «مروّج الذهب»، «التّنبیه والاشراف» و «اثبات الوصیّة لعلی بن ابی طالب(علیه السلام).»[39]
نویسنده کتاب علم و تمدن در اسلام در مورد اهمیّت آثار باقی مانده از مسعودی می نویسد:
گر چه بسیاری از آثار (مسعودی) ـ از جمله تاریخ عمومی سی جلدی او ـ از میان رفته است ولی کتاب مروّج الذّهب و معادن الجواهر او که برجای مانده، مشتمل است بر تعداد زیادی از مواد و اطّلاعات درباره جغرافیا و زمین شناسی و تاریخ طبیعی (که نخستین توصیف کتبی درباره آسیاب بادی ذکر شده است). و نیز کتاب التنبیه و الاشراف که در آخر عمرش نوشته است و خلاصه ای از آرا و نظرات فلسفی و کلامی خود را نیز در آن آورده و به طور کلّی از نظر اطّلاعات و مسایل علمی، کتابی است بسیار غنی و قابل توجّه.[40]

وفات
سرانجام روح بلند متکلّم، فیلسوف، فقیه و مورّخ بزرگ اسلامی علی بن حسین مسعودی هُذَلی، پس از سال ها تحمّل رنج و مشقت در راه تحصیل، تحقیق و کشف حقایق دینی و علمی، در تاریخ (346 هـ. ق.) در شهر فُسطاط (قاهره قدیم) مصر به آسمان پر کشید و به ملکوت اعلی پیوست. پیکرش در قبرستان معروف آن شهر به خاک سپرده شد.

ـــــــــــــــــ
پی نوشت ها
[1] بهجة الآمال فی شرح زبدةالمقال، ج 5، ص 279، ملاّعلی علیاری، انتشارات بنیاد فرهنگ اسلامی حاج محمّدحسین کوشانپور (1406 هـ.ق.) زندگی نامه عبدالله بن مسعود، ص15 تا 21، جواد محدّثی.
[2] تاریخ دقیق ولادت مسعودی مشخص نیست. آنچه مسلّم است این که وی در سالهای نیمه دوم قرن سوم هجری متولّد شده است و از روی نشانهها چنین به دست میآید که سال تولّد او حدود (260 هـ.ق.) بوده است زیرا وی در سال (300 هـ.ق.) عازم سفری پژوهشی به بلاد مختلف اسلامی شد و بنا بر تصریح شرح حال نویسان، وی در آن زمان مردی کامل بوده است و از طرفی او در حدود همان سال (300 هـ.ق.) با برخی از بزرگان اسلام و اهل کتاب به مناظره و مباحثه علمی پرداخته است و مسلّم است که عزم سفری طولانی و پرحادثه و توانایی علمی جز از یک مرد کامل ـ که در حدود 40 سالگی محقّق میشود ـ صورت نمیپذیرد. بنابراین میتوان حدس زد که مسعودی، حدود سال (260 هـ.ق.) متولّد شده است.
[3] بابل یکی از شهرهای باستانی کشور عراق است که پیشینه تاریخی آن به 2350 سال قبل از میلاد میرسد. این شهر همواره آباد و مورد توجّه پادشاهان و در نظر مردم مکانی مقدّس به حساب میآمده است. بابل هماکنون در شمال شهرحلّه و در 12 کیلومتری آن و نیز در 90 کیلومتری جنوب شهر بغداد قرار گرفته است و خالی از سکنه بوده و تنها خرابههای آن به صورت آثار باستانی موجود است.
از سخنان مسعودی برمیآید که شهر بابل در چند قرن اوّل حیات اسلام، آباد بوده و سکنه فراوان داشته و تا آن زمان هنوز مورد توجّه عام و خاص بوده است. (العراق قدیماً و حدیثاً، سعید عبدالرزّاق حسنی، انتشارات دارالکتب، بیروت، ص 81. العقائد الفرق الدینیة، ص 12، هادی حسین حمود، المکتبة الوطنیة، بغداد).
[4] اعیان الشیعة، ج 8، ص 221 اثبات الوصیة، ص 5 العقائد و الفرق الدینیة، ص 12 ریحانة الادب، ج 5، ص 307 جامعالرواة، ج 1، ص 574، محمّد اردبیلی مجمع الرجال، ج 3 و 4، ص 185 عنایتالله قهپایی، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان و....
[5] فوائد الرضویة، ص 277 منتهی المقال، ج 4، ص 39 اعیان الشیعة، ج 8، ص 233 ریاض العلماء، ج 4، ص 428 ریحانة الادب، ج 5، ص 307 و....
[6] ترجمه اثبات الوصیة، ص 5.
[7] اعیان الشیعه، ج 8، ص 220 ریحانةالادب، ج 5، ص 307 اثبات الوصیة، ص 5 فرهنگ بزرگان اسلام و ایران، ص 351 تأسیس الشیعه، ص 254 و....
[8] همان.
[9] امام حسین (ع) و ایران، ص 333.
[10] تأسیس الشیعة، ص 254 صحیفه (ضمیمه روزنامه جمهوری اسلامی)، ش 27، ص 50 اثبات الوصیة، ص 6 اعیانالشیعة، ج 8، ص 222 و...
[11] العقائد الفرق الدینیة، ص 31.
[12] تأسیس الشیعة، ص 254.
[13] نوابغ الرواة، ص 153، شیخ آقا بزرگ تهرانی بهجة الآمال، ج 5، ص 206.
[14] تأسیس الشیعة، ص 254.
[15] الجامع فی الرجال، ج 1، ص 546 اعیان الشیعة، ج 5، ص 242.
[16] تأسیس الشیعة، ص 254.
[17] نوابغ الرواة، ص 258 اعیان الشیعة، ج 9، ص 200.
[18] تأسیس الشیعة، ص 254.
[19] نوابغ الرواة، ص 298.
[20] تأسیس الشیعة، ص 254 مروّج الذهب، ترجمه ابوالقاسم پاینده، ج 1، ص6.
[21] الجامع فی الرجال، ج 1، ص 559.
[22] العقائد و الفرق الدینیة، ص 13.
[23] التنبیه و الاشراف، ترجمه ابوالقاسم پاینده، ص 27.
[24] مروّج الذهب، ترجمه ابوالقاسم پاینده، ج 1، ص 6.
[25] العقائد و الفرق الدینیة، ص 13.
[26] مروّج الذهب، ج 1، ص شش العقائد و الفرق الدینیة، ص 36 تا ص 39.
[27] روضات الجنّات، ج 4، ص 284 مجمعالرجال، ج 3، ص 186 بهجة الآمال، ج 6، ص 480.
[28] صحیفه (ضمیمه روزنامه جمهوری اسلامی)، ش 27، ص 50.
[29] همان، ش 26، ص 11.
[30] همان و اندیشه اجتماعی متفکران مسلمان از فارابی تا ابن خلدون، ص 141.
[31] التنبیه و الاشراف، ص 326، ترجمه ابوالقاسم پاینده.
[32] همان، ص 99.
[33] همان، ص 68.
[34] التنبیه و الاشراف، ص 105 و 106 العقائد و الفرق الدینیة، ص 39 و 40.
[35] صحیفه، ضمیمه روزنامه جمهوری اسلامی، ش 26، ص 11.
[36] التنبیه، و الاشراف، ص 386.
[37] تاریخ تاریخنگاری در اسلام، ترجمه اسدالله آزاد، ج1، ص 128، انتشارات آستان قدس رضوی اندیشه متفکران مسلمان، ص 140.
[38] مطبعة الحنفی، قاهره، 1938 م.
[39] رجال نجاشی،ص 77، احمد نجاشی، دارالاضواء فوائد الرضویة، ص 277 بهجة الآمال، ج 5، ص 407 اعیان الشیعة، ج 8، ص 228 جهان گردان مسلمان در قرون وسطی، ص 42 فرهنگ بزرگان اسلام و ایران، ص 351 ریحانة الادب، ج 5، ص 308 صحیفه، ش 26، ص 12 اندیشه اجتماعی متفکران مسلمان، ص 138 بحارالانوار، ج 1، ص 18 التنبیه و الاشراف، ص 388 الذّریعة الی تصانیف الشیعة، ج 1، ص 55 و 110 ج 2، ص 23 و 360و 13 ج 4، ص 439 هدیة العارفین اسماء المؤلفین و آثار المصنفین، ص 679 و....
[40] علم و تمدن در اسلام، سیّد حسین نصر، ترجمه احمد آرام، ص90.

منبع:‌ پایگاه اطلاع رسانی حوزه