مرور خاطرات کاغذی

حمیدرضا محمدی: کتاب و کتابخانه و کتاب‌خوانی را از مظاهر مدنیت می‌دانند و اهل دقت برآنند که اگر ملتی به این مستمسک چنگ زنند، در ورطه‌های نابودی غوطه‌ور نخواهند شد. حالا در سرزمین ما، 80ساله‌شدن کتابخانه ملی ایران را باید اتفاقی خجسته دانست. هرچند همه نیک می‌دانیم که این عمر، در ‌برابر 557 ساله‌بودن کتابخانه ملی فرانسه و حتی 143ساله‌بودن کتابخانه ملی ایتالیا، به‌چشم نیاید اما همین را هم باید به فال‌نیک گرفت. حتی اگر در روزگاری زیست کنیم که کتاب‌خوانیِ جامعه ایرانی، عدد و رقم‌های حیرت‌انگیزِ تأسف‌باری است، اما این هیچ‌ دلیل نمی‌شود که گذشت 80 سال از استحداث این نهاد عظیم و معظم فرهنگی را به جشن ننشینیم که خود، بارقه‌ای از امید، در چشم‌انداز فرهنگ این سرزمین است. مجموعه‌ نشست‌های سازمان اسناد‌ و کتابخانه ملی ایران که از شنبه (5 اسفند) آغاز شده، امروز (دوشنبه، 7 اسفند) با حضور معاون اول رئیس‌جمهور ادامه می‌یابد و چهارشنبه (9 اسفند) پایان می‌پذیرد. شنبه‌شب، در آیین «یاد ایّام» خود، میزبان روسا و پیشکسوتان این مجموعه بود. نشستی صمیمی، در شبی بارانی، در ساختمان تاریخی؛ ساختمانی که بسیار از او خاطره در خاطرها مانده است و 67 سال میزبان کتاب‌های این کتابخانه بود؛ جایی در خیابان قوام‌السلطنه (سی‌تیر کنونی). در این نشست، که البته قرار بود با حضور رئیس دولت اصلاحات -که خود پنج سال در این نهاد فرهنگی خدمت کرد- برگزار شود و حضور ایشان میسر نشد، ابتدا «اشرف بروجردی»، رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، به مدعوین خوشامد گفت‌ و بعد، «احمد مسجدجامعی»، عضو شورای شهر تهران، از فرهنگ‌مداری در تهران گفت و اینکه، این شهر با کتاب تعریف می‌شده و مرکز علم و ادب بوده است. او سپس از کتابخانه‌های خاندانی در دوران جدید گفت که ازجمله خاندان امین‌الضرب، صاحب کتابخانه‌ای ارزشمند بودند و حتی کتابخانه‌های ملک و مسجد‌جامع تهران را باید از این دست دانست که پیش از کتابخانه ملی ایجاد شدند. او همچنین توصیه کرد تا افزون بر فهرست نسخ خطی و چاپی، فهرست آثار چاپ سنگی فراهم ‌آید و نیز در 80 سالگی، موزه کتاب و کتابت ایجاد شود که قرار بود طبق مصوبه اواخر دولت اصلاحات در همین ساختمان برپا شود که نشد. سپس، سیدعبدالله انوار، نسخه‌شناس پیشکسوت، از 25 سال حضور خود، بدون حتی یک ماه مرخصی در کتابخانه ملی گفت و خاطرنشان کرد که اینجا برای من مانند دانشگاه بود. اینجا بود که با حضور ایرج افشار، محمدتقی دانش‌پژوه، عباس زریاب‌‌خویی و مجتبی مینوی، کاربرگه‌ای برای نسخ خطی، برای نخستین‌بار، به کار گرفته شد و تا روزی که بودم، برای تمام نسخ خطی، فهرست تحلیلی و توصیفی نوشته شد. محمدعلی رجبی‌دوانی، رئیس سال‌های 1366 تا 1371 کتابخانه ملی، نیز در سخنان خود از انتقال تمام نسخ خطی کتابخانه ملی در روزهای موشک‌بارانِ تهران به زیرزمین منهای پنج بانک مرکزی که اسکناس‌ها نگهداری می‌شود، گفت و اینکه در این سال‌ها بود که اساس‌نامه این مجموعه برای تبدیل به سازمان مصوب شد و همچنین به آغاز انتشار فصل‌نامه «کتاب» که هنوز منتشر می‌شود، اشاره کرد. پس از او، «سید‌مصطفی محقق داماد»، عضو هیئت‌امنای سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، درباره لزوم جمع‌آوری اسناد دوران معاصر گفت و اینکه به عنوان مثال، حکم اعضای شورای انقلاب اسلامی یا متن کیفرخواست شیخ فضل‌الله نوری در دست نیست و چه‌بسا اسناد معاصر مهم‌تر هم باشند. همچنین در بسیاری خانواده‌ها، اسنادی موجود است که چنانچه به گردآوری‌شان توجه نشود، از ‌بین‌ می‌روند. رئیس سال‌های 1364 تا 1366 کتابخانه ملی، «سیدحسن شهرستانی»، در ادامه سخن گفت. اینکه درست 30 سال پیش، در چنین روزهایی، جشن 50 سالگی این مجموعه در همین ساختمان تاریخی برگزار شد و بعد، از تدوین کتاب‌شناسی ملی ایران، برای نخستین‌بار پس از انقلاب، با الگوبرداری از کتاب‌شناسی‌های استرالیا در همین سال‌ها گفت. «فریبرز خسروی»، مشاور عالی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، سپس از روانشاد پوری سلطانی، زهرا شادمان، شیرین تعاونی و ماندانا صدیق‌بهزادی یاد کرد که کتاب‌داری نوین، به همت آنان در ایران پا‌گرفت و دو دهه از خاورمیانه پیش‌روتر بود. در سال‌های 1376 تا 1384، سیدکاظم موسوی بجنوردی ریاست کتابخانه ملی ایران را عهده‌دار بود. او در سخنان خود در این نشست، از اهمیت در‌اختیار‌گذاشتن همه منابع تحقیق برای دانشجویان، استادان و پژوهشگران گفت و اینکه باید از اطراف و اکناف جهان، همه پژوهشگرانی که درباره ایران و حتی همه معارف بشری تحقیق می‌کنند، برای فرصت مطالعاتی به کشور ما بیایند. او همچنین از مصوبه‌ای در اواخر دولت اصلاحات مبتنی‌بر خرید چهار میلیون جلد کتاب خارجی در10 سال یاد کرد که هیچ‌گاه محقق نشد، اما توصیه کرد این مهم را از آقای روحانی بخواهید.
حسین الهی‌قمشه‌ای که به مدت یک سال از 1360 تا 1361 در این مجموعه خدمت کرد، از موهبتی گفت که نصیب کتابخانه ملی شده است و آن امکان معرفی بهترین کتاب‌هاست تا مشکل انتخاب برای بسیاری از جوانان را حل کند، زیرا وقتی عرضه زیاد شد، جوان را به حیرت می‌برد و به‌نظر می‌رسد، کتابخانه ملی می‌تواند در راستای خدماتش، راهنماییِ مطالعه را نیز بگنجاند. مهدی محقق، رئیس هیئت‌مدیره انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، نیز کوتاه صحبت کرد. اینکه به لطف پروفسور محسن هشترودی از وزارت فرهنگ به کتابخانه ملی آمد و در اینجا نیز، سیدجعفر سلطان‌القرایی یاری‌گرش بود تا توفیق یافت به عنوان مدیر بخش نسخ خطی اینجا فعالیت کند. همچنین، نجف‌قلی حبیبی، عضو هیئت امنای سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، نیز از آیت‌الله هاشمی رفسنجانی یاد کرد که در دوران ریاست‌جمهوری ایشان، اساسنامه کتابخانه ملی تصویب و از یک اداره کل در وزارت علوم به سازمانی مستقل ارتقا یافت. در پایان این نشست که چهره‌هایی چون سیدمحمود دعایی، سیدعبدالواحد موسوی‌لاری، هادی خانیکی، عبدالله ناصری، غلامرضا امیرخانی، جمشید کیانفر، مصطفی رحماندوست، نورالله مرادی و شهرام یوسفی‌فر حضور داشتند، صدیقه سلطانی‌فر و محمدتقی پوراحمد جکتاجی نیز به عنوان پیش‌کسوتان این نهاد فرهنگی از خاطرات خود گفتند و درنهایت، پس از آوازِ حسام‌الدین سراج، از کتاب «رؤسا و نام‌آوران» رونمایی شد.