مسجد امام سمنان نمودی از معماری درخشان اسلامی

مسجد امام که در فصول سرد سال به عنوان مصلای شهر نیز مورد استفاده قرار می گیرد از آثار ثبت شده استان و یکی از پربازدیدترین آثار تاریخی مرکز استان است.

در منابع تاریخی در ارتباط با زمان و دوره ساخت این اثر درخشان تاریخی آمده است: فتحعلی شاه قاجار، ذوالفقارخان را که یکی از دوستان او بود، به دلیل رشادت و دلاوری در جنگ هرات به حکمرانی سمنان، دامغان، شاهرود و بسطام منصوب کرد. این حاکم جبار در طول حکومت خود جهت جمع کردن مال و ثروت به اذیت و بیدادگری دست زد، تا جایی که تعدادی از افراد متشخص مجبور به ترک دیار شدند و با وجود مطلع بودن شاه از جریان ستمگری های ذوالفقارخان، به دلیل دوستی بین او و ذوالفقار خان هیچ اقدامی صورت نگرفت، تا اینکه پس از مرگ حاکم جبار، اموال و دارایی او را که بیت المال بود و یا به زور از مردم اخذ شده بود، در اختیار حاج سید حسن حسنی جد سادات شریعت پناهی و مؤلف کتاب «منهاج العارفین» قرار داد تا این مسجد را بنا کند و متولی آن باشد.

مسجد امام از آثار دوران قاجار است که در سال 1342 هجری قمری در زمان فتحعلی شاه قاجار به همت حاج سید حسن حسنی از علمای مشهور شهر سمنان که مؤلف کتاب منهاج العارفین است و به دست صفرعلی معمار ساخته شده است.

در منابع تاریخی آمده حاج سید حسن حسنی هزینه ساخت این مسجد را با مصادره اموال ذوالفقار خان ،حاکم جبار وقت سمنان که از بیت المال تصرف کرده بود تأمین کرد.

مسجد سلطانی یا امام سمنان دارای ایوان های متعدد ،شبستان های وسیع،حجره ها و کاشیکاری های متنوع و دارای 3 درب ورودی است هر 3درب دارای هشتی، دالان و دهلیز است. بالای درب شمالی و شرقی تزئینات مقرنس کاری گچی زیبا با دو گوشواره دو طبقه در طرفین دیده می شود و در هشتی های شمالی ،جنوبی و شرقی تاق های آجری گنبددار با تاق نمای متعدد و لچکی کاشی کاری شده وجود دارد.بلندترین ایوان این مسجد،ایوان غربی آن است و دارای کاشیکاری و کتیبه هایی است که با خط ثلث در زمینه لاجوردی نقش بسته و در برگیرنده آیاتی از کلام ا... مجید است.در پشت این ایوان مقصوره زیبایی بنا شده و در بالای این مقصوره گلدسته ای وجود دارد که شامل گنبد کوچکی با پوشش کاشی فیروزه ای و ساقه هشت ضلعی است.

در بالای درب شمالی این مسجد، کتیبه ای از کاشی لاجوردی وجود دارد که بر روی آن نوشته شده است "این بنای رفیع به دست حسین ایلیاد اصفهانی کاشی ساز و استاد فرج الله معمار سمنانی و به سعی معصومی فی الرمضان المبارک 1368 تعمیر و مرمت شده است.

در پایین این کتیبه و زیر مقرنس کاری های سردرب مسجد قطعه سنگی مرمری است که در آن نصف قصیده محمد حسن خان کاشانی متخلص به عندلیب که در تاریخ بنای مسجد و مدح فتحعلی شاه سروده شده و به خط نستعلیق حجاری شده به چشم می خورد.

همچنین در وقف نامه این مسجد آمده است"دو هزار اسه میاه استخر جنبدان، یک هزار و پنج اسه میاه استخر محله اسفنجان و ناسار و 400 چوب میاه محله کوشمغان و کدیور و زاوقان با اراضی متعلقه که تجمیعأ 4 آغشته تبریز بذر افکن می باشد که در صحرای اسفنجان و ناسار و جنبدان و محلات بیرون شهر واقع است".

در ادامه این سند تاریخی آمده: با توجه به اینکه کلیه این املاک و اموال در تصرف دیوانیان بود و احدی نیز مدعی مالکیت نبود و لیکن مشهور به خالصه بود و احتمال غصب داده می شد و بعضی می گفتند که مجری المیاه و اراضی مفصله فوق را شنیده ایم که از مال شیخ علاءالدوله است که آنها را وقف کرده ولیکن کیفیت وقف و مصارف و آنکه وقف عام یا خاص است مشخص نبوده و مال شیخ بودن نیز به ثبوت شرع انور نمی رسد و وارث شیخ هم مشخص و معلوم نبود و مالک دیگری که مدعی مالکیت آنها باشد نیز نبود و تمامأ در تصرف دیوانیان بود لذا متولی مذبور من باب احتیاط میاه و اراضی مذکور را بعد از گرفتن از شاهنشاهی باذن مجتهد جامع الشرایط متصرف شده و به جهت نهایت احتیاط از چند مجتهد به طریق مبایعه و مصالحه با شرایط آنها منتقل به خود ساخته ثمن و مال المصالحه را تسلیم نموده تا آنکه در حلیت آن از هیچ راه شبهه نباشد .

در ادامه این وقف نامه ضمن اشاره به حدود شهر و محلات اطراف مسجد در سمنان قدیم،تصریح شده : بعد از تصرف به طریق ملکیت شرعی و متولی مزبور همگی و تمامی اراضی میاه مذکور را بانضمام پنجاه چوب میاه استخر محله اسفنجان و ناسار که متولی معری الیه از عالیجاه مصطفی قلی خان بموجب تمسک معتمده علیحده ابتیاع نموده بود با همگی و تمامی مزرعه موسومه به علی آباد در سمت جنوب شهر سمنان که در زمان وقف به سعادت آباد موسوم شده بود و حدود آن به این تفضیل است، شرق به دره ای که واسطه ای است فی مابین این مزرعه و مزرعه ابراهیم آباد غرب به دره واسطه فیمابین این مزرعه و مزرعه سید آباد شمال و جنوب به اراضی موات متصرف فی واقف و همگی مزرعه اسماعیل آباد که در زمان وقف موسوم است به ابراهیم آباد با اراضی و معماری و کل متعلقات به آن از ده دهکده و غیره محدود است به حدود و سامان مفصله شرق به دره واسطه این مزرعه و مزرعه مهدی آباد غرب در دره واسطه این مزرعه و مزرعه سعادت آباد شمال و جنوب به اراضی متصرفات واقف که هر دو مزرعه را جناب متولی در زمانی که بایر و خراب و بد ابتیاع نمود و خود قنات ها را جاری ساخت و همگی و تمامی یک درب کاروانسرا و دکاکین و بازارچه متصل به مسجد را وقف مؤبد و حبس منحله نمود بر مسجد و مدرسه مسجد و بر مدرسه دیگر که در جنب مدرسه صادقیه واقع شده و موسوم است به مدرسه حسینیه به تفضیل ذیل و تولیت آنها را مادام العمر به نفس خود تفصیض داشت و بعد از خود به اولاد و اولاد اولاد خود ما تعاقبو و تناسلو بطنأ بعد بطن و عقبأ بعد عقب به شرط تقدم بطن اعلا به اسفل وذکور براناث اعلم و اصلح وارشد برغیر و جامع اوضاف ثلثه بر جامع اثنین و جامع اثنین بر صاحب واحد و به تساوی در صفات مذکور و متولی اکبر خواهد بود.

در بخش دیگری از این وقفنامه که روایت گر نثر زیبای آن روزگار است،آمده است: به حسب من واقف در وقفنامه آورده است که عشر عواید به عنوان حق التولیه و عشر آنرا به عنوان حق ناظر قرار داده تا درآمد موقوفات را صرف تعزیه گلگون کفن صحرای کربلا حضرت سیدالشهدا در دهه عاشورا در همان مکان مسجد با امکان و در صورت عدم امکان در هر وقت و هر مکان که امکان داشته باشد نماید و باقی منافع را صرف تعمیر و روشنایی و برف اندازی و اندود و فرش و سایر ضروریات چون مواجب خدام،وعاظ،پیش نماز و مشزف و روضه خوان و مؤذن و مدرس و طلاب که در همان مسجد سکنی دارند و تعمیرات مدرسه که ذکر شد نماید.

همچنین در این سند تاریخی اضافه شده است: متولی در هر طبقه از زیاد و کم خدام و غزل و نصب آنها مختار می باشد و اگر چیزی از منافع زاید آمد متولی چیزی که نفعی داشته باشد ابتیاع نماید و وقف کند بر مسجد با شرایطی که ذکر شدو چنانچه ممکن نبود متولی مختارست آن منافع زاید را صرف خیرات و معبرات و زوار قبور ائمه نماید.

یک کارشناس معماری بارزترین ویژگی معماری مسجد امام را چهار ایوانی بودن آن برشمرد و گفت: شبستان و مقصوره اصلی همراه با نقاشی بسیار زیبای آن و تزیین ایوان اصلی از برجسته ترین ویژگی معماری این مسجد در مقیاس با سایر مساجد استان و کشور است.

مهدی زحمتکش در گفت‌وگو با خبرنگار ایسنا به تزیین ایوان اصلی مسجد امام با کاشی کاری های زیبا رنگ آبی پاز و خط سفید مزین به آیات مبارک کلام الله مجید اشاره کرد و افزود: به علت گرمای بیش از حد در تابستان و سرمای شدید در زمستان در این بنا 4 شبستان زیر زمینی در نظر گرفته شده است و بالای این شبستان ها حجره هایی ساخته شده است که راحتی طلاب و علوم دینی را فراهم سازد.

این کارشناس معماری اظهار کرد: در مسجد امام و در طرفین ایوان غربی دو شبستان شامل 40 طاق و 30 مدور و قطور در وسط و پنج و نیم ستون در هر قسمت که جمعأ 40 ستون می شود قرار گرفته است.

زحمتکش در تشریح ساختار مسجد امام به طرفین ایوان ها و چهار گوشه صحن و اتاق و حجره های آن اشاره کرد و افزود: شبستانها با اتاق هایی با پنجره هایی مشبک آجری لعاب دار ساخته شده است.

این کارشناس معماری با اشاره به ساخت مسجد امام در دوران حکومت قاجاریه یادآور شد: معماری قاجار اصول و مبانی معماری ایران را ارتقاء بخشیده است و از نظر فضا نوآوری ایجاد کرده است لیکن به نظر می رسد قوت لازم خلق یک معماری نوین را نداشته است.

وی تصریح کرد: به طور خلاصه اگر تکامل معماری را گشایش ،شفافیت و سبکی فضا بدانیم ،معماری دوره قاجار به عنوان مرحله تکامل معماری قدیم ایران مطرح می شود.

همچنین یک کارشناس ارشد معماری اظهار کرد: معمار مسلمان ایرانی بر خلاف معماران سایر اقوام وقتی شروع به طراحی مسجد و ساخت آن می کند در نهایت سعی و تلاش خود را به کار می بندد تا خانه ای در خور ذات مقدس احدیت بنا کند.

ناصر قدس در گفت وگو با خبرنگار خبرگزاری ایسنا،منطقه سمنان،پیرامون مولفه های معماری اسلامی و ایرانی در مسجد امام سمنان،گفت: در بنای این مسجد این خصیصه ایرانی با توجه به امکانات موجود در 200 سال پیش در نهایت آن مشاهده می شود.

این استاد دانشگاه ،پرهیز از اسراف و بیهودگی را از دیگر مولفه های معماری اسلامی ایرانی برشمرد و تصریح کرد: برای مثال در معماری مسجد امام در پوشش سقف فضاهای دسترس دهنده به شبستان و مقصوره (گنبد خانه)از عنصر تزیینی«کاربندی»به عنوان یک عنصر باربر به جهت ایستایی بنا و پوشش سقف فضاها استفاده شده است و این یکی از شاهکارهای معماری ایرانی است.

وجود حوض آب در مرکز و چهار باغچه در اطراف را نمادی بسیار نازل تر از وعده قرآن به مومنین و نمونه دیگری از وجود مولفه های معماری اسلامی ایرانی در معماری مسجد امام سمنان دانست.

این کارشناس ارشد معماری، یک تفاوت اساسی مسجد امام با سایر مساجد 4 ایوانی هم عصر خود را تحول این مسجد در بدنه های داخلی و اطراف حیاط آن دانست و تصریح کرد: احداث مهتابی های موجود بر فراز زیر زمین های آن که باعث شده دیوارهای اطراف حیاط حالت پله ای به خود بگیرد و این مسئله در کمتر مسجد 4 ایوانی کشورمان اتفاق افتاده است به طوریکه چهره ماندگار معماری کشور سید هادی میر میران از این مسئله به عنوان یک تحول بزرگ در مساجد 4 ایوانی یاد می کند.

استاد دانشگاه سمنان با اشاره به 3 ورودی اصلی در شمال،جنوب و شرق این مسجد افزود:معمار طراح مسجد به جهت تقویت محور اصلی مسجد (محور شرقی-غربی)به جهت وجود قبله،دو ایوان شرقی و غربی را بلندتر و با تزئینات بیشتری در نظر گرفته است و لذا سلسله مراتب قرار گرفتن فضاها و تدریج در ورود از بیرون به درون در جای جای مسجد رعایت شده است تا مسجد پذیرای نمازگزاران واقعی باشد و ورود به شبستان و محراب آن اتفاقی و با تفنن صورت نگیرد.

وی استفاده از عنصر تیم در نمای داخلی مسجد امام را تجلی نظم موجود در بطن نظام هستی برشمرد و افزود: فواصل این ستونها،طاقها،طاقنماهای اطراف حیاط باعث وحدت و انسجام بعدیعناصر معماری و وجود تیم باعث حرکت می شود.قدس اظهار کرد:با آمدن اسلام به ایارن و تشرف مردم در کشورمان به دین اسلام بود که ساخت مساجد شروع شد و تا قبل از آن بناهای مذهبی ایران در ساختمان آتشکده ها خلاصه شد.

این استاند دانشگاه با بیان اینکه ایرانیان تازه مسلمان در طراحی مساجد تبحری نداشتند و طرحها ابتدا تا حدودی عربی بود یادآور شد نخستین مساجدی که در کشور شکل گرفت مساجد شبستانی (چهل ستونی)بود که با الگو برداری از مسجد پیامبر اکرم (ص)در مدینه ساخته شدند.

وی ادامه داد: روند احداث مساجد به تدریج مساجد شبستانی «تک ایوانی دو ایوانی و نهایتأ 4 ایوانی است.

قدس معماری ایرانی از نظر شیوه و سبک احداث در قرون اسلامی را به 4 نوع شیوه خراسانی،شیوه رازی،شیوه آذری و اصفهانی تقسیم نمود و اظهار کرد:مساجد معمولأ به شیوه های خراسانی،آذری و اصفهانی طراحی و ساخته شده اند و کمتر مسجدی به سبک رازی در کشورمان وجود دارد.

این استاد دانشگاه سمنان شیوه ساخت مسجد امام سمنان را شیوه اصفهانی بر شمرد و با توجه به ساخت این مسجد در دوران قاجار خاطر نشان کرد: معماری دوره قاجار ادامه سبک آذری و اصفهانی و آمیختگی معماری اصیل ایرانی با معماری مدرن و معماری متاثر از هند و اروپایی است.

وی استفاده از پنجره های عمودی مشبک رنگی،استفاده از رنگ قرمز یا ارغوانی در کاشی های خشتی هفت رنگ،به کارگیری نقش گل لندنی در کاشیکاری،استفاده از کنگره های کنار با هم کاخها،به کارگیری نقش و موتیف تخت جمشید،عناصر تزیینی و نماکاری تحت تأثیر عناصر غربی،ایجاد ایوانهای عظیم و مرتفع در ورودیها ،درونگرایی،استفاده از تزئینات داخلی ،معماری کارت پستالی،ایجاد پلکان در محور اصلی ،سقف شیروانی و احداث ارگ ها را از ویژگی های خاص معماری دوره قاجار برشمرد.

درمعماری مساجد کشورمان همواره بطور ملموسی از توده و جرم ومصالح و قطر دیوارها و ستونها کاسته شده و بر فضاسازی و استفاده بهینه از فضاهای عملکردی تکیه شده است

قدس در پاسخ به این پرسش که برجسته ترین معماری مسجد امام در قیاس با سایر مساجد استان و یا کشور چیست به خبرنگار ایسنا گفت: در استان سمنان مسجد تاریخانه دامغان را داریم که طرح و نقشه ای عربی دارد اما ساخت و ساختار (مصالح)آن کاملأ ایرانی است و این مسجد به خراسانی با همه خواص این شیوه طراحی و ساخته شده است.

وی ادامه داد: مسجد تاریخانه دامغان مسجدی کهن مربوط به قرن دوم هجری با ستونهای ضخیم ،دهانه های نسبتأ کوچک و ستونهایی با ارتفاع کوچک است و در این مسجد ساده و بی تکلف، پیچیدگی سلسله مراتب فضایی آنگونه که باید رعایت نشده است.

این کارشناس ارشد معماری در ادامه و در قیاس مسجد امام سمنان با سایر مساجد استان به مسجد تک ایوانی جامع سمنان اشاره کرد و گفت: این مسجد که در قرن هفتم یا هشتم هجری به سبک آذری ساخته شده است، استفاده قوی از آجر و سعی در هر چه بلند تر نشان دادن بن، مخصوصأ در طراحی و ساخت ایوان آن ،تزئینات و گره بندی های آجری و ... از ویژگی های معماری فوق العاده ، مسجد تک ایوانی جامع سمنان است.

قدس ادامه داد: مسجد امام در قرن دوازدهم و سیزدهم ،به سبک اصفهانی و با تمام ویژگیهای این سبک ساخته شده و سادگی در طراحی،چهار ایوانه بودن آن،استفاده از کاشی به صورت خشت و معرق در بدنه ایوانها و داخل گنبدخانه از ویژگی های معماری مسجد امام سمنان است.

وی تصریح کرد: با یک مقایسه ضمنی در شیوه ساخت این مساجد در می یابیم که معماری مساجد کشورمان همواره در حال تکامل است و در این سیر مبارک بطور ملموسی از توده و جرم ومصالح و قطر دیوارها و ستونها کاسته شده و بر فضاسازی و استفاده بهینه از فضاهای عملکردی تکیه شده است و چیزی که از آن به عنوان شفافیت فضایی یاد شده،شفافیت در استفاده از مصالح در کالبد و شفافیت فضایی که نتیجه تفکر بهتر و برتر معماری در طول دوران بوده است.

این استاد دانشگاه، استفاده از قوس، طاق و گنبد در مسجد امام سمنان را ماهرانه و استادانه دانست و افزود: گنبد خانه (مقصوره )که قلب مسجد و نقطه عطف مسجد است و جایی که محراب اصلی و منبر در آن قرار دارد با هندسه کاملأ متفاوت با دیگر نقاط مسجد است. استفاده از گنبد برای پوشش فضا، شاید تأسی معمار ایرانی از خالق جهان هستی باشد که آسمان را به صورت گنبد در نظر جهانیان پدیدار ساخته و استفاده از رنگ آبی و فیروزه ای نیز به همین موضوع دلالت دارد.

وی گفت: با نگاه از بیرون به حجم بنا و مسجد، توجه هر بیننده، به فرم کاملأ متفاوت گنبد جلب میشود. حجمی با هندسه متباین با سایر احجام که به مدد خلاقیت و ذوق طراح با سایر فرمها به وحدت رسیده است.
انتهای پیام