معرفی صحیفه سجادیه امام سجاد (ع)

کتاب صحیفه سجادیه، مجموعه‌ای از دعاها و مناجات امام چهارم شیعیان، زین العابدین علی بن الحسین (ع) است.

ویژگی های صحیفه سجادیه

این کتاب به «انجیل اهل بیت»، «زبور آل محمد» و «اخت القرآن» معروف است.

این کتاب اگرچه در موضوع دعا و نیایش است، ولی شامل بسیاری از حقایق علوم و معارف اسلامی و عرفانی، قوانین و احکام شرعی، مسائل حساس سیاسی، اجتماعی، تربیتی و اخلاقی است که در شکل و قالب دعا امام به آن ها اشاره کرده‌است.

محتوای صحیفه سجادیه

امام سجاد (ع) در دعاهایش نخست حمد و ستایش خدا را به‌جا می‌آورد، سپس بر خاندان پیامبر(ص) درود می‌فرستد؛ به‌گونه‌ای که در این صحیفه کمتر دعایی است که در آن، از تعبیر صلوات استفاده‌ نشده باشد. وی در نهایت حاجت خود را از خدا درخواست می‌کند.

کتابت صحیفه سجادیه

صحیفه سجادیه کامله، مجموعه‌ای از ۷۵ دعا و نیایش بوده‌ است که امام سجاد (ع) آن را املا کرده و محمد و برادرش زید بن علی آن را در دو نسخه نوشته‌اند. زید بن علی نسخه ای که در اختیار داشته برای حفاظت از آن به متوکل بن هارون می‌دهد. متوکل بن هارون که از اصحاب امام جعفر صادق (ع) است می‌گوید: «از من ۱۱ دعا ساقط شده و من ۶۴ دعا را روایت می‌کنم». متوکل مجموعه‌ای را که در اختیار داشته به امام جعفر صادق (ع) عرضه کرده و با نوشته محمد باقر مقابله می‌کند و هیچ تفاوتی بین آنها نمی‌یابد. او از مجموعه ۷۵ دعای صحیفه، ۶۴ دعا را می‌نویسد که در مجموعه حاضر تنها ۵۴ دعای آن موجود است.

در روایت محمد بن احمد بن مسلم مطهری فقط ۵۴ دعا چنانکه امروزه هم از صحیفه می‌بینیم موجود است. بنابراین از اصل صحیفه ۲۱ دعا افتاده ‌است و در حال حاضر آنچه از صحیفه کامله سجادیه باقی ‌مانده ‌است، همین ۵۴ دعاست.

صحیح‌ترین نسخه کهن صحیفه سجادیه نسخه‌ای است که به خط ابراهیم بن علی کفعمی عاملی کتابت شده است و این نسخه را بنیاد محقق طباطبائی با همکاری کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران در سال 1394 منتشر کرد.

صحیفه سجادیه به خط کفعمی از نسخه‌های قدیمی صحیفه است که سالیان قبل از ایران خارج شده و مفقود شده بود؛ اما با تلاش‌های بسیار در حوزه شبه قاره شناسایی شد و توسط شخصیت‌های فرهنگی به قم انتقال یافت که در نهایت چاپ و منتشر شد. این نسخه، علاوه بر ۵۴ دعای صحیفه‌های دیگر، چهار دعا بیشتر دارد.

شرح بر صحیفه سجادیه

آقا بزرگ تهرانی در الذریعه حدود ۵۰ شرح برای صحیفه ذکر کرده است که مشهورترین آن‌ها ریاض السالکین نوشته سید علیخان شیرازی است. صحیفه سجادیه نخستین بار توسط ویلیام چیتیک به زبان انگلیسی ترجمه شده‌است. صحیفه سجادیه هم‌چنین به زبان‌های فرانسوی، ترکی، اردو، اسپانیولی، بوسنیایی، آلبانیایی، تامیلی و... ترجمه شده است. علاوه بر جایگاه این کتاب نزد شیعیان، برخی از اندیشمندان اهل سنت نیز فصاحت و بلاغت آن را ستوده‌اند.

سندیت صحیفه سجادیه

صحیفه سجادیه از نظر سندی، در حد تواتر است. آقا بزرگ تهرانی در این باره می‌گوید: «صحیفه اولی که سند آن به امام زین العابدین (ع) می‌رسد... از متواترات و [قطعیات] نزد اصحاب است؛ چرا که از ویژگی آن، این است [که تمام اصحاب از اساتید خود] اجازه نقل آن را در تمام طبقات [رجالی] و در تمام عصرها گرفته‌اند.» همچنین محمد تقی مجلسی ادعا نموده است که صحیفه سجادیه در نقل و روایت صحیفه یک میلیون سند دارد.

شیخ مفید نیز در الارشاد و علی بن محمد خزاز قمی، شاگرد شیخ صدوق و احمد بن عیاشی و ابوالمفضل شیبانی، و... آن را نقل کرده‌اند. از علمای اهل سنت نیز، ابن جوزی در خصائص الائمه، و سلیمان بن ابراهیم قندوزی در ینابیع الموده از صحیفه نام برده، بخش‌هایی از دعاهای آن را نقل کرده‌اند.

ابوالمعالی محمد بن ابراهیم کلباسی (م۱۳۱۵ق) نیز در کتاب رساله فی السند الصحیفه السجادیه سند صحیفه سجادیه را به اختصار شرح داده است.

صحیفه سجادیه از دیدگاه اهل سنت

ابن شهر آشوب در کتاب مناقب خود می‌گوید: وقتی در بصره نزد یکی از بلغاء از فصاحت صحیفه کامله سخن به میان آمد، او گفت: من هم می‌توانم مانند آن را بر شما املاء و بیان کنم. آن گاه قلم برداشت و سر به زیر افکند [و هیچ جمله‌ای نتوانست به زبان آورد] و در همان حال سرافکندگی از دنیا رفت».

در ۱۳۵۳ق آیت الله مرعشی نجفی نسخه‌ای از صحیفه سجادیه را برای طنطاوی، دانشمند اهل سنت و مؤلف تفسیر طنطاوی (مفتی اسکندریه) به «قاهره» فرستاد. وی پس از دریافت، آن را با عبارت «گفتاری از کلام مخلوق برتر و از خالق پایین تر» ستود.

جوهر طنطاوی نیز می گوید: این از بدبختی ماست که تاکنون بر این اثر گران‌بهای جاوید که از مواریث نبوت است، دست نیافته بودیم، من هر چه در آن می‌نگرم آن را از گفتار مخلوق برتر و از خالق پایین‌تر می‌یابم.

ابن جوزی در خصائص الائمه می‌گوید: علی بن الحسین، زین العابدین در املاء و انشاء و کیفیت سخن گفتن و خطاب و عرض حاجت به پیشگاه الهی بر مسلمین حق تعلیم دارد؛ زیرا اگر آن حضرت نبود، مسلمانان آیین سخن گفتن و عرض حوائج خود را به خدای متعال نمی‌دانستند؛ لذا آن امام به مردم آموخت که هنگام استغفار چگونه با خدا سخن بگویند و در موقع درخواست باران رحمت با چه زبانی از خداوند نزول باران بخواهند، و زمان ترس از دشمن چگونه به خدا پناه برده، دفع شر دشمنان را بخواهند.

زکی مبارک در کتاب التصوف الاسلامی والادب والاخلاق، صحیفه را از جهات گوناگون با انجیل همانند دانسته است با این تفاوت که انجیل روی دل را به سوی عیسی مسیح می‌گرداند و صحیفه، صفحه دل را به آستان الهی متوجه می‌سازد.