مکتب توفیق و کاریکاتور ایرانی

اسماعیل عباسی

مجله «توفیق» به‌عنوان یکی از نشریات طنز در ایران، از شهرت و محبوبیتی بی‌بدیل برخوردار است. سال‌ها از توقیف این مجله توسط حکومت وقت در تابستان سال ١٣۵٠ خورشیدی سپری شده، اما شهرت و آوازه توفیق از نسلی به نسل دیگر منتقل شده و همچنان زبانزد است. داشته‌های توفیق در قالب و محتوا، اعم از نوشته‌های طنز و کاریکاتور، دارای ویژگی منحصر‌به‌فردی بوده‌اند که روشنفکر و عوام را به خود جذب می‌کرد. از قضا همین خصوصیت که آسان هم به‌دست نمی‌آید، توفیق را بر قله یک شهرت بی‌نظیر نشاند. برادران توفیق، شامل دکتر عباس، حسین و حسن توفیق، بنیان‌گذاران این مجله، به‌ویژه در دوره سوم انتشار در سال‌های میانی دهه سی خورشیدی، خود در زمره دانش‌آموختگان و اشخاص منورالفکر آن عصر بوده‌اند و اگر مسیر موفقیت توفیق را در اقبال مردم یافته‌اند، از درایت و تیزهوشی آن‌ها سرچشمه گرفته است. دوره‌های اول و دوم توفیق، به‌خصوص در دهه معروف ١٣٢٠ خورشیدی، آکنده از جوش و خروش سیاسی و کاریکاتورهای نیشدار و باب طبع مخاطبان آن عصر بوده است. از دهه بیست که پس از اختناق شدید روزگار پهلوی اول به دهه حاصلخیز شهرت یافته، همه نشریات کم‌وبیش دستخوش شور و تب سیاسی بوده‌اند و رادیکال بودن یک نشریه در آن دوره نمی‌تواند ملاکی برای ارزش‌گذاری کیفی نیز محسوب شود. گو این‌که توفیق در همان دوران نیز، در بستر مناسبی به‌دور از افراط و تفریط و هتک‌نگاری‌های رایج، فعالیت داشت. در بررسی سبک و سیاق و تحولات نشریه توفیق، بنا به قاعده باید قالب و محتوا و ازجمله نوشته‌ها و کاریکاتورها را در نظر گرفت. ضمن ارج به بنیان‌گذاران و فعالان نشریات طنز در ایران از عصر مشروطه به این‌سو، در این نوشته کوتاه، نگارنده بیشتر نقش و اهمیت تاثیرگذاری نشریه توفیق بر طنز تصویری یا کاریکاتور در ایران را، با محور قرار دادن آثار استاد «حسن توفیق» مدنظر داشته است.

بر پایه پژوهش‌های انجام‌شده، کاریکاتورهای مطبوعاتی نخستین‌بار در سال‌های پایانی حکومت قاجار ازطریق آثار کارتونیست‌های چیره‌دست نشریه ملانصرالدین چاپ قفقاز به ایران راه یافت. نقاشان صاحب‌ذوق ایرانی در شهر تبریز، با تاثیرپذیری از آثار چاپ‌شده در ملانصرالدین، نخستین کاریکاتورهای ایرانی را پدید آوردند و اولین نشریات طنز در کشور ما را بنیان نهادند. بعدها تحت ‌تاثیر کارتونیست‌های ترکیه و اروپا، کاریکاتورهای مطبوعاتی در ایران در یک سیر تحولی قرار گرفت که این مقوله خود نیازمند بررسی جداگانه است.

سوای زحمات و تلاش‌های نسل پیشگام کاریکاتوریست‌های ایرانی در عصر مشروطه و همچنین در سال‌های منتهی به شهریور ١٣٢٠ تا کودتای ٢٨ مرداد، توفیق را باید یکی از مهم‌ترین و تاثیرگذارترین نشریات در شکل‌گیری و خلق کاریکاتور‌های مطبوعاتی با سبک و سیاق ایرانی و متکی بر فرهنگ، فولکلور و طنز عامیانه این سرزمین محسوب داشت. برادران توفیق همگی دستی در طنز مکتوب و تصویرسازی داشته‌اند اما حسن توفیق که از بهمن ١٣٣۶ در سرآغاز دوره جدید انتشار توفیق، سردبیری این هفته‌نامه را برعهده داشت، از استادان بنام و تاثیرگذار این عرصه بوده است. شایان یادآوری است که استاد غلامعلی لطیفی، کارتونیست نامدار که در همین دوره به توفیق پیوست نیز، به سهم خود نقش مؤثری در موفقیت‌های این نشریه داشت. با مرور آثار استاد حسن توفیق در ادوار گوناگون انتشار توفیق، می‌توان دریافت که چگونه در سایه تلاش و همت شخصی وی، این آثار متحول شده و به بلوغ رسیده‌اند. توفیق دوره سوم، وارث کارتون‌هایی بود که بیشتر به‌مثابه تصویرگری در نشریات چاپ می‌شدند و هم‌سنگ نوشته‌های عمیق طنز شاعران و نویسندگان خوش‌قریحه نبودند. اما در سایه سردبیری حسن توفیق و تلاش همکارانش، با الهام گرفتن از فرهنگ، فولکلور و طنز غنی نهفته در فرهنگ عامیانه این سرزمین، کاریکاتورهایی پدید آمدند که قابلیت حضور در برهه‌های گوناگون شادی و حتی سوگ را می‌یافتند. به‌عنوان مثال، می‌توان به دو کاریکاتور مشخص در دهه چهل شمسی با مضمون گرانی نان، هم‌زمان با ماه محرم در سال ١٣۴٢ و همچنین، مرگ جهان‌پهلوان غلامرضا تختی در زمستان سال ١٣۴۶ اشاره کرد. درواقع، کاریکاتور ایرانی در دوره سوم انتشار توفیق انسجام پیدا کرد و هویت یافت. در آثار حسن توفیق، به‌ویژه روی جلدهای معروف توفیق با امضای شناخته‌شده «استودیو توفیق» که اغلب از آثار این استاد بوده‌اند، دو خصوصیت جالب و شگفت‌انگیز به‌دید می‌آید. نخست ترکیب‌بندی و عمق‌بخشی به اثر، بدون حجم‌پردازی یا سایه‌کاری و تنها با ساده‌ترین دیزاین‌ها، و دوم خلق کاریکاتور از چهره‌های سیاسی روز با همین خطوط ساده و مقطع است. هرچند بررسی دقیق و عمیق کارتون‌های توفیق، به‌خصوص آثار زیبا و جذاب استاد حسن توفیق، در این مختصر نمی‌گنجد و نیازمند فضا و حوصله بیشتری است، اما بدون تردید بسیاری از کارتونیست‌های ایرانی، به‌ویژه پیشکسوت‌های امروز به‌نوعی نام و شهرت‌شان را مدیون نشریه‌ای هستند که فراتر از یک نام، انتخاب مکتب توفیق چه در عرصه طنز نوشتاری و چه کارتون، برای آن زیبنده است و نام و آثار استاد حسن توفیق در این مکتب، نقش اصلی و محوری را دارند.

منبع : روزنامه اعتماد