دانشکده‌ای ماندگار در حافظه تاریخی نجف اشرف

دانشکده فقه یا کلًیة الفقه و یا کلیة منتدی النشر که از آنجا که شخصیت های برجسته ای فارغ التصیل گردیده که هرکدام چهره برجسته ای در حوزه علمیه نجف اشرف ودیگر حوزه ها بشمار می آمدند، به دانشکده اجتهاد شهرت یافت .

کلًیة الفقه ، نامی ماندگار در حافظه تاریخی بیش از نیم قرن اخیر نجف اشرف است. مکانی که دهها فاضل ودانش آموختگان حوزوی، زیر نظر علامه محمدرضا مظفًربه یادگیری علوم جدید و قدیم پرداختند و برخی از آن ها در سال های بعد خود به جایگاه برجسته ای در حوزه ها رسیدند.

دانشکده فقه در سال ۱۹۵۸ میلادی به همت فقیه و فیلسوف برجسته ، علامه محمدرضا مظفر در شهر نجف أشرف وبا مشورت مراجع آن هنگام حوزه ،تاسیس گردید. این روحانی خوش فکر ، ودور اندیش که متفکًری برجسته در حوزه هزار ساله نجف أشرف واز دست پروردگان آن بود ، هفت سال پیش از این ، یعنی در سال ۱۹۵۱ میلادی ،مدارس ابتدایی منتدی النشر و در ادامه آن ، دبیرستان منتدی را تاسیس کرده بود و با تاسیس دانشکده فقه ،داوطلبان و متقاضیان حضور در آن از قبل در همین سبک آموزشی تعلیم دیده بودند.

عکسی کهن از دانشکده منتدی النشر نجف أشرف ، که به سال ۱۳۶۴ هجری ، برابر با سال ۱۹۴۴ میلادی باز می گردد.

آیة الله مظفًر اگرچه یکی از صاحبان رأی و اندیشه در نزدیک کردن شیعه و سنی بوده است و در این راه گام هایی نیز برداشته، آنچه شخصیت او را از جهات دیگر برجسته می سازد، شیوه های نوگرایانه او در بازسازی فضای علمی حوزه و جامعه است. در واقع راهی که او برای نزدیک کردن دل های ملل مسلمان، أعمً از شیعه و سنًی در پیش گرفته، برآمده از همین شیوه های علمی و تألیف کتاب هایی روان و محکم در این زمینه است. وی که فرصت چندانی برای تحقق این آرمان بزرگ نداشت ، بخشی از این راه دراز را پیموده و نخستین اقدام خود را با سامان دادن به حوزه های علمیه و بالا بردن سطح آگاهی دانشجویان علوم دینی آغاز کرد.

وی در این راه گام های مؤثری برداشت که امید است آشنایی با شخصیت این مرد بزرگ، راه را برای برنامه های اصلاحی حوزه ها و دیگر مؤسسات علمی هموارتر سازد.

شیخ محمد رضا مظفر در اوائل شعبان (۱۳۲۲ه‍ /۱۹۰۴ م) در شهر نجف أشرف دیده به جهان گشود و در خانواده‌ای علمی که از اوایل قرن دوم هجری در عرصه دین، ریشه ای دراز داشت ، رشد نمود و از آن روی که نیای اعلایش ، مظفر بن احمد نام داشت به لقب (مظفر) شناخته شد. وقتی مادرش او را بارداربود ، پدرش دارفانی را وداع کرد و برادر بزرگترش شیخ عبدالنبی مظفر او و دو برادر دیگرش را به نام‌های محمد حسن و محمد حسین تحت سرپرستی خویش گرفت . او آن چنان در تربیت و سرپرستی برادرانش کوشید که تا مدتها ضرب المثل مردم بود.

ولی این مربی مخلص خیلی زود به جوار پروردگارش شتافت و محمد رضا و محمدحسین تحت حمایت وپشتیبانی برادرشان شیخ محمد حسن قرار گرفتند که در همان هنگام ، وظیفه پدری و استادی را برای آن دو ایفا نمود. بدین ترتیب ، شیخ محمد حسن مظفًر نخستین استاد این دو برادر به شمار می‌آید.

مراسم افتتاحیه «منتدی‌النشر»؛ در تصویر: شیخ محمدرضا مظفر، سید محمد علی حکیم، سید محمد جمال الهاشمی و الشیخ راضی آل یاسین دیده می‌شوند.

شیخ محمدرضا مظفر در حالی که دوازده سال بیشتر نداشت زندگی تحصیلی خود را آغاز نمود و مقدمات علوم را از برادرش شیخ محمد حسن مظفر و شیخ محمد طه حویزی آموخت و سپس مراحل عالی تحصیلی را نزد برادرش شیخ محمد حسن مظفر و آیات عظام آقا ضیاء الدین عراقی و میرزا محمدحسین نائینی و شیخ محمد حسین اصفهانی مشهور به کمپانی ، پی گرفت و به درجه اجتهاد نائل گردید، و از برادرش شیخ محمد حسن مظفر و استادش آیة الله محمد حسین اصفهانی و آیة الله سید عبدالهادی شیرازی، اجازه‌ نامه اجتهاد دریافت نمود. گفتنی است که عمده خوشه چینی های اجتهادی او ، بر گرفته از مرحوم آیة الله العظمی شیخ محمد حسین إصفهانی بود.

مرحوم آیة الله مظفًر علاوه بر فقه و اصول، به آموختن ریاضیات و هیأت و عروض و فلسفه پرداخت و از مدرسان برجسته‌ أسفار ملاصدرا گردید و در سال (۱۳۴۳ه‍/۱۹۲۴م) کتابی را در زمینه عروض به قلم آورد.

به اعتراف بسیاری از شخصیتهای علمی و دینی ، اگر آیة الله مظفر، سرمایه عمر خود را در پی اصلاح حوزه نمی گذاشت ، بدون تردید یکی از مراجع تقلید می بود.

گفتنی است که در نیمه قرن بیستم ، نخستین دور از نبرد غرب گرایی و اسلام در عراق و بیشتر کشورهای اسلامی دیگر به نفع استعمار به پایان رسید و استعمارگران توانستند به حکم برتری‌های مادی و سیاسی و علمی خود و عقب ماندگی جهان اسلام ، قدرت ونفوذ خود را بر امت اسلامی تحمیل نمایند. رهبری دینی شیعیان مستقر در نجف أشرف ، عدم توجّه جدّی به جنبه سیاسی را برگزید و ضرورت نوگرایی در زیر ساخت‌های جامعه اسلامی و ایجاد شکل نوینی از اندیشه اسلامی را که بتواند همپای چالشهای تمدنی تحمیلی از سوی غرب بر اسلام در این دوره جدید حرکت کند ، حس نمود. بنابراین به صورت طبیعی توجّه به نوگرایی فکری به دغدغه‌های سیاسی غلبه یافت و پایه‌های جدید زیر ساخت‌ جامعه اسلامی معاصر شکل گرفت.

از این رو مرجعیت دینی آن هنگام نجف أشرف با صدور فتوایی ، ورود به مدارس نوین استعمارگران را تحریم کرده و در کنار آن به گشایش مدارس مستقل با فضای دینی همت گماشت. در زمینه دروس حوزوی، مرحوم آیة الله سید عبدالحسین شرف الدین در کنار مدارس تحت نظارت خود ، به تأسیس مدارس حوزوی در لبنان اقدام کرد. از سوی دیگر ودر این راستا مرحوم آیة الله سید محمد محسن أمین در سوریه ، دست به اقدام مشابهی زد و در ایران نیز مرحوم آیة الله حاج شیخ عباس علی اسلامی اندیشه تنظیم مدارس حوزوی در قالب مدارس تحت برنامه را پذیرفت و جامعه تعلیمات اسلامی را در سرتاسر کشور ایران به راه انداخت . و در این هنگام نیز آیة الله شیخ محمد رضا مظفر ، وظیفه انجام هدف مرجعیت ورهبری دینی در نجف أشرف را بر عهده گرفته ودر این راستا ، پیشگام تجربه نوسازی و برنامه ریزی در علوم حوزوی را بر دوش نهاد.

کنگره نکوداشت علامه مطفًر١٤٣٧

از این رو دهه پنجاه و حتی دهه شصت قرن بیستم ، دوره غلبه اندیشه بر سیاست در اقدامات مرجعیت و حوزه علمیه نجف أشرف به شمار می‌آید. این مرحله را دو مرجع بزرگ ، یعنی مرحوم آیة الله العظمی سید ابوالحسن اصفهانی و آیة الله العظمی میرزای نائینی ، پس از بازگشت از ایران به عراق آغاز نمودند و فعّالیت‌های فکری گسترده آیة الله شیخ محمد بلاغی و آیة الله سید هبة الدین شهرستانی و آیة الله شیخ محمد حسین کاشف الغطاء و آیة الله شیخ آقا بزرگ تهرانی و آیة الله شیخ عبدالکریم زنجانی و آیة الله سید محسن أمین عاملی و جز اینها از دیگر بزرگان حوزه علمیه نجف أشرف ، ادامه دهندگان این حرکت وپویش علمی بشمار می آیند.

علامه شیخ محمد رضا مظفر ، نقش مهمی را در این مرحله به عهده داشت. او با تحرکات اسلامی پیشگام خود در عرصه نوگرایی و تحول در روشهای تدریسی حوزه علمیه ، تحولات گسترده ای را ایجاد نمود و اگر این جنبش وفعالیت وجود نداشت و آیة الله مظفر ، دغدغه‌های نوگرایی و اصلاحی خود را بر جنبه‌های دیگر برتری نمی‌داد، بدون تردید وطبق نظر خبرگان حوزه ، به عنوان یک مرجع مهم ، در حوزه علمیه جهان تشیًع ،مطرح می‌گردید.

مرحوم آیة الله مظفًر علاوه بر فقه و أصول، به آموختن ریاضیات و هیأت و عروض و فلسفه پرداخت و از مدرسان برجسته‌ أسفار ملاصدرا گردید و در سال (۱۳۴۳ه‍/۱۹۲۴م) کتابی را در زمینه عروض تألیف نمود.

با یک نگاه کوتاه به زندگی آیة الله مظفر، می توان به وجود دو دوره و مقطع فکری و علمی در زندگی او پی برد؛

دوره اول شامل یادگیری ، مطالعه ، تحقیق و تدریس به شکل متداول حوزه ، همچون حضور و بر پایی بحثها و درسهای مختلف و نیل به مقام اجتهاد و گام نهادن در مسیر مرجعیت بود.

دوره دوم عبارت است از فداکردن موقعیت سنتی حوزوی و روی آوردن به تلاش و کوشش در پی اصلاح حوزه با استفاده از شیوه های بهینه آموزش ، تدریس ، تالیف و... بود.

مرحوم علامه مطفر در سال پایانی عمر

مرحوم آیة الله مظفر در دوره حیات علمی خود، دانش پژوهان بسیاری را در سایه تربیت و تدریس قرار داد و آنان را با معارف دین آشنا ساخت . نام برخی از شاگردان آن نواندیش وتلاشگر خستگی ناپذیر را چه در منتدی النشر و دانشکده فقه و چه خارج از آن را در اینجا إشاره می نمایم که هریک ، از ستارگان وبرجستگان حوزه های علمیه در عراق ودیگر کشورها گردیده ومنشأ گسترش علوم مکتب اهل بیت علیهم السلام بشمار می آیند.

برخی از این شخصیت ها عبارتند از :

شیخ احمد قبیسی ، شیخ احمد وائلی ، سید جواد شبر، شیخ جواد قسام ،سید حسین خرسان ، شیخ صالح آل شیخ راضی ، سید عبدالکریم قزوینی ، شیخ عبدالهادی فضلی ، سید عبدالهادی حکیم ، شیخ غلامرضا عرفانیان ، علًامه سید محمد بحرالعلوم ، سید محمد تقی طباطبایی تبریزی ، سید محمد جمال هاشمی ، شیخ محمد حسن طریحی ، سید محمد حسن قاضی ، سید محمد صدر، شیخ محمد علی ایروانی ، شیخ محمد علی تسخیری ، شیخ محمد مهدی آصفی ، دکتر محمود بستانی ، دکتر محمود مظفر، سید مرتضی حکمی ، سید هادی فیاض ، سید مصطفی جمال الدین ، شیخ یونس ‍مظفر و...

سرانجام این چهره درخشان وتأثیر گزار ، یعنی علًامه شیخ محمد رضا مظفًر در ۱۶ رمضان (۱۳۸۳ه‍ / ۱۹۶۴م) ، به سوی پروردگار ومقتدایش ، حضرت أمیر المومنین ع ، که سالها همچون پروانه ای ، پیرامون مرقد مطهرش از رشحات معنوی این بارگاه ، خوشه چینی وبهره می گرفت ،پر کشید و پس از تشییع گسترده ای در نجف ، پیکر این بزرگ در مقبره خانوادگی آل مظفًر ، در کنار دو دیگر برادرش ، آیات شیخ محمد حسن ، وشیخ محمد حسین مظفًر پس از شش دهه تلاش خستگی ناپذیر ، آرام گرفت. گفتنی است از آنجا که ساختمان نخستین کلیة الفقه ، ویا منتدی النشر در طبقه دوم پیرامون خارجی صحن مطهر علوی ودر بخش جنوب شرقی آن ودر کنار شرکت مشهور ( با تا ) قرار داشت ، به علًت بازسازی اطراف صحن مطهر ، از میان رفت ودر این هنگام مرحوم حاج حسین شاکری که از بازرگانان نیکوکار ونیز از سرشناسان خوش نام نجف أشرف بشمار می آمد ، زمین گسترده ای را در خیابان ( إمام علی ) ، نزدیک میدان ثورة العشرین نجف أشرف خریداری نمود وساختمان مجللًی را به عنوان دانشکده فقه ، ونیز مسجد زیبایی با نام مسجد شاکری بنا نمود که این دو إقدام ماندگار را صدقه جاریه ای از خود بیادگار نهاد.بدین ترتیب قبر این بزرگوار در کنار دانشکده ای که سالها برای بهره وری علمی آن تلاش کرده بود ، قرار گرفت وتقدیر بر این بوده است که این مکان در پس درگذشتش ، از روح وی نیز استمداد جوید وروح بلند او بدون تردید ناظر بر فعالیتهای این مرکز علمی بوده وخواهد بود.

مرحوم آیت الله خویی و مرحوم آیة الله سید مرتضی نخجوانی و تعدادی از روحانیون و دانشگاهیان سرشناسان عراق در مراسم ختم علًامه مظفر در جامعه النجف الدینیة

پس از سقوط رژیم صدام ، حوزه علمیه نجف أشرف در اقدامی بجا ، دست به همایش وبزرگداشتی برای این شخصیت ماندگار زد . این نکوداشت در جمادی الثانی سال ۱۴۳۷ هجری در ( مَعْهَدُ العَلَمین ) که تقریبا در برابر مزار ومقبره علًامه شیخ محمد رضا مظفًر قرار دارد واز سوی یکی از پرورش یافتگان دوره نخست منتدی النشر ویا دانشکده فقه یعنی مرحوم علًامه دکتر سید محمد بحر العلوم بنا نهاده شده است ، تشکیل گردید. در این همایش علمی که از برجسته ترین همایش های علمی حوزه علمیه نجف أشرف در نیم قرن أخیر بشمار می رود ، بسیاری از چهره های برجسته علمی حوزوی عراق ، و ایران ، و لبنان ، وجز اینها از دیگر کشورها ، و نیز اساتید وبرجستگان دانشگاهی ، همچنین از بیوت معظم مراجع تقلید نجف أشرف در آن همایش حضور یافتند ودستآوردهای علمی فراوانی ، ارمغان این نکوداشت بود.

در پایان شایسته است عکسی ماندگار از دانشکده فقه علامه مظفر را که خود نشاندهنده این مرکز علمی وهسته جنبش فکری آن هنگام بشمار می آید را در این نوشتار ، تقدیم محققین وپژوهشگران وأساتید ودوستداران مکتب اهل بیت ع نمایم که ضمن پاسداشت از مرحوم علًامه مظفر ، نیز یادی از چهره های برجسته این دانشکده که هرکدام به گونه ای در نیم قرن أخیر ، منشأ برکات ورشحات علمی به جامعه های حوزوی ودانشگاهی وجز اینها بشمار می آیند، باشد.

تصویر زیر موسس (مرحوم علًامه مظفر)، اساتید و طلاب دوره اول و دوم این دانشکده دینی را نشان می دهد که در میان آنان شخصیت های معروفی چون شیخ احمد وائلی خطیب سرشناس عراق، آیة الله مهدی آصفی ، علامه شیخ عبدالهادی فضلی، مرحوم علًامه دکتر سید محمد بحرالعلوم، آیة الله سید حسین خرسان، مرحوم سید عبدالهادی حکیم و حجة الاسلام والمسلمین سید محمدتقی طباطبایی دیده می شوند.نامبردگان با شماره در عکس مشخًص گردیده اند:

١- آیة الله شیخ محمد رضا مظفًر رییس وموسس دانشکده واستاد فلسفه وأصول فقه

٢- شیخ محمد حسین صغیر دانشجوی دوره اوًل

٣- شیخ عبد المهدی مُطر ، استاد نحو، وصرف ، وحدیث

٤- شیخ محمد کاظم شمشاد هندی استاد فلسفه کلاسهای ابتدایی

٥- استاد سخن ووعظ وخطابه ، مرحوم حاج شیخ احمد وائلی دانشجوی دوره اول

٦- شهید شیخ عارف بصری

٧- سید أحمد زکی تُفًاحه ، دانشجوی دوره اول

٨- شیخ عباس خاقانی ، دانشجوی دوره دوم

٩- عبد الرسول کرمی ، دانشجوی دوره دوم

١٠- شیخ محمد مهدی آصفی ، دانشجوی دوره اول

١١- شیخ عبد الحمید حُرً ، دوره اول

١٢- سید مصطفی جمال الدین شاعر مشهور قرن ، دوره اوًل

١٣- شیخ جابر خاقانی ، دوره دوم

١٤-شیخ محمود مظفًر ، دوره اوًل

١٥- علامه سید محمد بحر العلوم، دوره اوًل

١٦- شیخ نعمت ساعدی ، دوره اول

١٧- شیخ عبد الهادی فضلی ، دوره اول

١٨- شیخ محمود کوثرانی ، دوره اول

١٩ - سید میر حسن أبو طبیخ ، دوره اول

٢٠- شیخ محمد خاقانی ، دوره اوًل

٢١- سید عدنان بَکاء ، دوره اول

٢٢- سید علی سید ناصر سلمان ، دوره اول

٢٣- شیخ یونس مظفًر، دوره اوًل

٢٤- شیخ محمد ایروانی ، دوره دوم

٢٥- شیخ احمد قبیسی ، دوره دوم

٢٦- سید محمد محمد صادق صدر ، دوره دوم

٢٧- شیخ عبد الصمد کرمانی ، دوره دوم

٢٨- شیخ مجید صمیری ، دوره دوم

٢٩- سید جعفر قزوینی ، دوره دوم

٣٠- شیخ جعفر هادی حسن ، دوره دوم

٣١- سید حسین خرسان ، دوره دوم

٣٢- شیخ محمد دربندی ، دوره دوم

٣٣- شیخ عبد العالی مظفًر ، دوره اول

٣٤- شیخ محمد علی ایروانی دوره اوًل

٣٥- شیخ علی فضلی ، دوره دوم

٣٦- سید عبد الهادی حکیم ، دوره دوم

٣٧- سید نوری لُعیبی ، دوره دوم

٣٨- سید طالب رُفاعی ، دوره اول

٣٩- سید محمد تقی طباطبایی ، دوره اوًل

٤٠- شیخ مهدی سماوی ، دوره اول

٤١- سید هاشم سید سلمان ، دوره دوم

٤٢- سید احمد شوقی أمین ، دوره اوًل

در پایان ، سلام ودرودهای الهی و رسول خدا ص و دیگر معصومین از اهل بیت ع ، وبه ویژه ولی نعمت ما و او حضرت ولًی عصر عجً به روان پاک این محقًق بزرگ وتلاشگر ماندگار ، باد!

* عضو فرهنگستان علوم پزشکی ایران