بهترین مستند های ایرانی؛ از خانه سیاه است تا رویاهای دم صبح

مستند‌ها دریچه‌ای به واقعیت‌های این جهان هستند. تنوع موضوع در این حوزه سبب شده است مستندها ژانرهای بسیاری داشته باشند از جمله اجتماعی، تاریخی و بیوگرافی. مستندها همواره تلنگری برای بهتر دیدن و بهتر زندگی‌کردن هستند و مستندهای ایرانی هم از این قاعده مستثنا نیستند و واقعیت‌ها و رویدادهای مختلف کشورمان را تصویر می‌کنند. در این مقاله، سراغ بهترین مستند های ایرانی رفته‌ایم.

۱. مشق شب

«مشق شب» ساخته عباس کیارستمی، کارگردان مشهور سینمای ایران، است. او در این مستند سیستم آموزشی و تکالیف دانش‌آموزان کلاس اول را بررسی می‌کند. این مستند مخاطب را در کنار کلاس‌اولی‌ها می‌نشاند و از نزدیک با محیط این کلاس‌ها آشنا می‌کند. مستند «مشق شب» در سال ۱۳۶۷ ساخته‌ شده است و سیستم آموزشی دهه ۶۰ را تصویر می‌کند، اما همچنان ارزش دیدن دارد چراکه مخاطب را به تأثیرات سیستم آموزشی آگاه می‌کند.

۲. توران خانم

مستند «توران خانم» نگاهی به زندگی و فعالیت‌های فرهنگی توران میرهادی، چهره ماندگار تعلیم و تربیت نوین در ایران، است. توران میرهادی نویسنده، کارشناس آموزش‌وپرورش، از بنیان‌گذاران شورای کتاب کودک و بنیان‌گذار فرهنگ‌نامه کودکان و نوجوانان بود. این مستند فعالیت‌های فرهنگی توران میرهادی و بخشی از زندگی‌اش را تصویر می‌کند و پیشنهاد ویژه ما به شماست.

۳. برادران امیدوار

عبدالله و عیسی امیدوار اولین جهانگردان ایرانی هستند. آنها در دهه ۴۰ موفق شدند به نقاط دورافتاده جهان مانند قطب شمال، قطب جنوب و نقاط دورافتاده آفریقا و آمریکا سفر کنند. آنها تجربه‌های خود را به‌صورت مستند و عکس منتشر می‌کردند. مستند «برادران امیدوار» نگاهی به فعالیت‌های جهانگردی و مستندسازی این ۲ برادر است.

۴. خانه سیاه است

مستند «خانه سیاه است» از اولین و بهترین مستندهای سینمای ایران به شمار می‌رود. این مستند که به‌کارگردانی فروغ فرخزاد و تهیه‌کنندگی ابراهیم گلستان در سال ۱۳۴۱ ساخته شد، تصاویری از آسایشگاه جزامی‌های تبریز را به ما نشان می‌دهد و لحظاتی از زندگی روزمره این بیماران در آسایشگاه را می‌بینیم.

۵. صفر تا سکو

«صفر تا سکو» روایت زندگی ۳ خواهر ووشوکار به‌نام‌های شهربانو، الهه و سهیلا منصوریان است. موضوع اصلی این مستند الهام‌بخش مسیری است که این ۳ خواهر تا رسیدن به سکوی قهرمانی طی کرده‌اند.

۶. مادر زمین

هایده شیرزادی و همسرش ادموند لمپگز از فعالان محیط‌زیست ایران هستند و سال‌هاست در زمینه‌ دفن زباله، بازیافت زباله‌های شهری، بازیافت نخاله‌های ساختمانی و تولید کود آلی و بیوکمپوست فغالیت می‌کنند. مستند «مادر زمین» نگاهی به زندگی مشترک این زوج و فعالیت‌های زیست‌محیطی آنهاست.

۷. فرش ایرانی

مستند فرش ایرانی مجموعه‌ای از پانزده‌ فیلم کوتاه از پانزده‌ کارگردان مطرح سینمای ایران است. هرکدام از قسمت‌های این مستند نگاهی ویژه به این هنر زیبای ایرانی دارد. جایگاه و ارزش فرش ایرانی در زندگی ما محور اصلی این مستند است.

۸. مهین

مستند «مهین» مستندی جنایی بر اساس پرونده اولین قاتل سریالی زن در ایران است. این پرونده مربوط به سال ۱۳۸۷ در شهر قزوین است. در این مستند جزئیات پرونده‌های قتل، جنبه‌های مختلف زندگی و شخصیت مهین تصویر شده‌ است.

۹. صحنه‌هایی از یک جدایی

فیلم جدایی نادر از سیمین به‌کارگردانی اصغر فرهادی از موفق‌ترین فیلم‌های سینمای ایران است. این فیلم تأثیرگذار در سال ۲۰۱۲ اسکار بهترین فیلم غیرانگلیسی را دریافت کرد. مستند «صحنه‌هایی از یک جدایی» نگاهی به مراحل ساخت این فیلم از ایده تا فیلم‌برداری دارد. یکی از بخش‌های جذاب این مستند مصاحبه‌ با اصغر فرهادی، ابراهیم گلستان و ژان کلود است.

۱۰. چاووش؛ از درآمد تا فرود

کانون فرهنگی و هنری چاووش یک انجمن موسیقی در دهه‌ ۵۰ بود که توسط محمدرضا لطفی، هوشنگ ابتهاج و حسین علیزاده شکل گرفت. هنرمندانی که عضو این کانون بودند بعدها گروه‌های جداگانه‌ای تشکیل دادند. این مستند نگاهی به فعالیت‌های کانون چاووش و سرگذشت هنرمندان آن پس از جدایی از این مجموعه دارد. هنرمندانی مانند محمدرضا شجریان،‌حسین علیزاده، شهرام ناظری، بیژن کامکار و صدیق تعریف درباره تجربه‌های خود از حضور در این کانون و فضای موسیقی ایران در آن سال‌ها صحبت می‌کنند. اگر به موسیقی سنتی ایران علاقه دارید، این مستند پیشنهاد ما به شماست.

۱۱. آشو

آشو پسربچه‌ای بختیاری است. او چوپان است و به این شکل به خانواده‌اش کمک می‌کند. آنچه جعفر نجفی را به ساختن مستند زندگی آشو ترغیب کرد، علاقه بسیار آشو به سینما و اطلاعات زیادش درباره آن بود. این مستند زیبا موفق به دریافت جایزه بهترین فیلم کودک و نوجوان از جشنواره ایدفا هلند شد.

۱۲. جایی برای فرشته‌ها نیست

«جایی برای فرشته‌ها نیست» مستندی ورزشی است و دوربین همراه تیم ملی هاکی بانوان شده‌، همراه بانوانی ایرانی که اکنون در آسیا صاحب مقام هستند و راه دورودِرازی را برای کسب این موفقیت طی کرده‌اند. سام کلانتری از ابتدای راه با این ورزشکاران سخت‌کوش همراه است و از زمان تشکیل تیم تا رسیدنش به سکوی آسیا از آن فیلم می‌گیرد. دیدن راه پرپیچ‌و‌خمی که این ورزشکاران طی کرده‌اند بسیار الهام‌بخش است، به‌خصوص برای کسانی که در ابتدای مسیری ورزشی هستند.

۱۳. رؤیاهای دم صبح

«رؤیاهای دم صبح» سومین قسمت از سه‌گانه مهرداد اسکویی در کانون اصلاح و تربیت شهر تهران است. مهرداد اسکویی در این مستند زندگی دختران زیر ۱۸ سال در کانون اصلاح و تربیت را به نمایش می‌گذارد. او به‌خوبی توانسته است ترس‌ها و امیدهای این دختران را به تصویر بکشد.

۱۴. بانوی گل‌ سرخ

مستند «بانوی گل سرخ» ما را به منطقه لاله‌زار کرمان می‌برد تا از نزدیک با تلاش‌های مستمر شهین‌دخت سرلتی آشنا شویم. او قبل از انقلاب به این منطقه می‌رود و با تلاش‌ و پیگیری‌، مردم منطقه را تشویق می‌کند به‌جای خشخاش گل محمدی بکارند. او همچنین با راه‌اندازی کارخانه گلاب‌گیری برای مردم منطقه ایجاد اشتغال می‌کند. این مستند پس از مرگ خانم سرلتی ساخته شد. داستان او و فعالیت‌هایش از زبان همسرش همایون صنعتی‌زاده، دوستان و مردم منطقه روایت می‌شود.

۱۵. در پناه بلوط

«در پناه بلوط» از بهترین مستند های ایرانی در حوزه حیات‌وحش است که زندگی سنجاب‌ها در جنگل‌های بلوط استان ایلام را بررسی می‌کند. این مستند خطراتی را بررسی می‌کند که این گونه را در معرض انقراض قرار می‌دهند. مستند «در پناه بلوط» تندیس بهترین فیلم مستند بلند از هفتمین جشنواره بین‌المللی فیلم مستند ایران را در کارنامه خود دارد.

۱۶. بادِ جن

«بادِ جن» از قدیمی‌ترین مستندهای ایرانی در ژانر اجتماعی است. ناصر تقوایی در این مستند بادهای خاصی را سوژه فیلمش می‌کند که در این مطقه می‌وزند. او نظر مردم درباره این بادها، خرافه‌ها و رسوم مرتبط با این بادها را روایت می‌کند. این مستند کوتاه از دیدگاه جامعه‌شناسی و مردم‌شناسی بسیار ارزشمند است.

۱۷. در جست‌وجوی فریده

فریده دختربچه است که در حرم امام رضا رهایش می‌کنند و زوجی هلندی سرپرستی او را بر عهده می‌گیرند. ۴۰ سال بعد، فریده تصمیم می‌گیرد خانواده‌ ایرانی‌اش را پیدا کند، اما از برگشتن به ایران واهمه دارد. او در نهایت مجبور می‌شود برای دیدار با ۳ خانواده که ادعا می‌کنند خانواده واقعی او هستند راهی ایران شود. مستند «در جست‌و‌جوی فریده» داستان تلاش‌های او برای پیداکردن خانواده‌اش در ایران است.

سؤالات رایج

۱. مستند چه ژانری از فیلم‌سازی است؟

مستند شاخه بزرگی از صنعت سینماست که واقعیت‌ها را بر اساس مستندات و مدارک معتبر به تصویر می‌کشد. حقیقت در دنیای مستند معیار اصلی است، بنابراین نویسنده و کارگردان بدون بزرگ‌نمایی یا کوچک‌نمایی حقیقت را درباره موضوع مدنظر تصویر می‌کنند.

۲. مدت‌زمان متداول مستند‌ چند دقیقه است؟

مستند‌ها مانند دیگر فیلم‌های سینما از لحاظ مدت‌زمان به ۲ دسته مستند کوتاه و بلند تقسیم می‌شوند و مدت‌زمان مستندها می‌تواند متفاوت باشد.

۳. ژانرهای مختلف مستند کدام‌اند؟

ژانرهای سینمای مستند عبارت‌اند از مستند واقع‌گرا، مستند آرشیوی، مستند مردم‌شناسی، مستند تاریخی، مستند اجتماعی، مستند علمی، مستند آموزشی، مستند تبلیغاتی، مستند شاعرانه، مستند تحول‌گرا، مستند جنگی، مستند سیاسی، مستند داستانی، مستند تجربی، مستند اعتراضی، مستند چهره‌نگار (بیوگرافی)، مستند سیاحتی، مستند گزارشی.

۴. قدیمی‌ترین مستند‌های ایرانی کدام‌اند؟

«خانه سیاه است» ساخته فروغ فرخزاد و مستند «بادِ جن» به‌کارگردانی ناصر تقوایی از قدیمی‌ترین مستند‌های ایرانی هستند.

شما بگویید

اگر از علاقه‌مندان به سینمای مستند هستید و فیلم‌های این حوزه را دنبال می‌کنید، برای ما از بهترین مستند‌های ایرانی که دیده‌اید بنویسید. چه ژانری را در بین مستند‌های ایرانی بیشتر دوست‌ دارید؟ کدام مستند ایرانی بیشترین تأثیر را بر شما گذاشته است؟