نوای نینوا
موسیقی ما - میگویند در تمامی آثار نمایشی و درامها، 36 وضعیت ثابت وجود دارد و واقعهی عاشورا بسیاری از این موقعیتها را داراست. این واقعه را میتوان یکی از دراماتیکترین اتفاقاتِ بشری از آغاز تا امروز دانست؛ شاید به همین سبب است که هنرِ ایران بسیار از آن بهره گرفته است. این تاثیر را در موسیقی ایران به شکلِ محسوسی میتوان مشاهده کرد؛ آنقدر که...
موسیقی ما - میگویند در تمامی آثار نمایشی و درامها، 36 وضعیت ثابت وجود دارد و واقعهی عاشورا بسیاری از این موقعیتها را داراست. این واقعه را میتوان یکی از دراماتیکترین اتفاقاتِ بشری از آغاز تا امروز دانست؛ شاید به همین سبب است که هنرِ ایران بسیار از آن بهره گرفته است. این تاثیر را در موسیقی ایران به شکلِ محسوسی میتوان مشاهده کرد؛ آنقدر که برخی بر این باورند که موسیقی مذهبی در ایران بهنوعی پایه و اساسِ موسیقی اصیل است. سینما نیز به شکلهای گوناگون از این مساله تاثیر پذیرفته و بهره برده است که از جملهی آن میتوان به شمارِ فراوانِ فیلمها و سریالهایی اشاره کرد که با بهرهگیری از این قیامِ عظیم ساخته شده است. در این گزارش نگاهی کوتاه به موسیقیِ برخی از این آثار خواهیم کرد.
روز واقعه «روز واقعه» با نویسندگی «بهرام بیضایی» و کارگردانی «شهرام اسدی» یکی از موفقترین آثارِ مرتبط با حماسهی عاشوراست و البته که موسیقی نقشی تعیینکننده در آن دارد. «مجید انتظامی» این موسیقی ماندگار را بر پایۀ گام «شور عربی» ساخت. او با بهرهگیری از ریتم و ملودی مناسب، صحنههای مربوط به مراسم عروسی و عزا را خلق کرد.
آهنگساز در این اثر نگاهی بدوی داشته و به همین خاطر علاوه بر سازهای ارکستر، از سازهایی بهره برده که چندان آشنا نیستند. موسیقی فیلم در ابتدا با فرمِ ریتمیک شش- هشت آغاز میشود. استفاده از ساز قانون برای نزدیکی به فضای مقامهای عربی، استفاده از ارکستر زهی برای ایجادِ یک فضای تعلیق توأم با اضطراب و بهرهگیری از ریتمِ حرکتِ اسب از مشخصاتِ این اثر است. درصحنهای از فیلم، مویهی زنان به تصویر کشیده میشود که با همراهی ارکستر زهی همراه است، استفاده از سازهای بادی-برنجی نیز فضای حماسیِ اثر را یادآور میشود.
انتظامی بعدها ارکستر را برای اجرای زندهی این قطعه رهبری کرد.
رستاخیز رستاخیز به کارگردانی «احمدرضا درویش» که از مقطع تاریخی مرگ معاویه تا شهادت امام حسین (ع) در روز عاشورا را روایت میکند، در جشنوارهی فیلمِ سالِ ۱۳۹۱ به نمایش درآمد و توانست برندهی هشت تندیسِ بلورین از جمله بهترین موسیقی متن شود. موسیقی این اثر را «استیون واربک» ساخت، آهنگسازی که برای موسیقی متن فیلم «شکسپیر عاشق» جایزهی آکادمی اسکار را دریافت کرد و نامزدِ جایزهی بفتا، کن و جایزه گرمی هم شده است.
«واربک» در موسیقی این فیلم از سازهای کوبهای بهره برد که بیشتر نمایانگرِ فضای فیلم است. او نیمنگاهی نیز به موسیقی فیلم «محمدرسول الله ص » داشته است. این فیلم هنوز به اکرانِ عمومی در نیامده است؛ اما تعدادی از قطعاتِ این اثر منتشر شد و ارکستراسیون و استفاده مناسب از المانهای موسیقی شرق برای این فیلم تاریخی و حماسی از نقاطِ قوتِ آن بود. البته آن سال که «کارن همایونفر» که دیپلمِ افتخار موسیقی را گرفت، به این نکته اشاره داشت که: «ما به هرچه احتیاج داشته باشیم به آهنگساز خارجی احتیاجی نداریم.» موسیقی این اثر را ارکستر سمفونیک بلژیک نواخته است.
به خاطر هانیه «به خاطر هانیه» به کارگردانی «کیومرث پوراحمد» از واقعه عاشورا به شکلی غیرمستقیم بهره گرفته و به تنهایی و غربت قهرمان خویش عمق بخشیده است. موسیقی این فیلم را «محمدرضا علیقلی» ساخته است. قهرمانِ فیلم برای سلامتیِ دخترش، تصمیم میگیرد که روز عاشورا دمام بنوازد و آهنگسازِ کارکشته از همین ماجرا در فیلمش بهره میبرد.
او بخشِ اصلی فیلم خود را بر پایهی موسیقی بوشهر و سنج و دمام بهره میگیرد. دمامی که قهرمانِ فیلم مینوازد با ریتم کندی آغاز میشود و سپس تندتر میشود. سکانس پایانی فیلم که با دمام زدن عاشقانه بشیرو زیر باران شبانه همراه شده، یکی از بهترین پایان بندیهای تاریخ سینمای ایران است و سهمِ موسیقی در آن انکارناپذیر.
مختارنامه «امیر توسلی» به عنوانِ آهنگساز برای هزار دقیقه موسیقی این سریال از 40 تم مختلف بهره گرفته است. بسیاری از قطعات این سریال با ارکستر 130 نفره در تالار رودکی ضبط شده است؛ هرچند در بخشهایی از آن از موسیقی الکترونیک و فضای تلفیقی نیز بهره گرفته شده؛ «توسلی» برای ساختِ موسیقی سه بخش از این سریال از «بهزاد عبدی» کمک گرفت. به گفتهی آهنگسازِ اثر موسیقی این سریال به صورت پلان به پلان نوشته شده است.
تیتراژ ابتدایی و انتهایی اثر از موسیقی شروهخوانی و نوحهخوانی بهره برده است؛ تیتراژ ابتدایی را خواننده-بازیگری خوانده که خود اهل منطقه خیج در کویر مرکزی ایران است و موسیقی تیتراژ پایانی نیز توسط «صدیقه بحرینی» خوانده شده.
موسیقی این سریال با حاشیههایی نیز همراه شد. لالایی پایانی این سریال پیشتر در مجموعهای تحت عنوان «موسیقی مذهبی شیعیان ایران» در بخش «تعزیههای بومی بوشهر» با عنوان مرثیه علی توسط انتشارات ماهور منتشر شده بوده و در آن زمان «صدیقه بحرانی» اعلام کرد از پخش بدون اجازه صدایش از تلویزیون شوکه شده و از صدا و سیما به دستگاه قضایی شکایت خواهد کرد. او البته از طرف مدیرِ وقتِ صدا و سیما تقدیر شد و از شکایتش صرفنظر کرد.
اما «محسن شریفیان» نیز موسیقی «مختارنامه» را متعلق به خود دانست و گفت: «موسیقی تیتراژ ابتدا و انتهای این سریال به کارگردانی داود میرباقری برگرفته از موسیقی مذهبی بوشهر است که حدود 10 سال پیش به صورت کتاب و آلبومی با نام «اهل ماتم» که اثری پژوهشی متعلق به من بود توسط نشر دیرین منتشر شده است.»
معصومیت از دست رفته موسیقی سریال «معصومیت از دست رفته» را «فریدون شهبازیان» نوشت و تیتراژ آن را «محمد اصفهانی» بر اساسِ ترانهای از «اهورا ایمان» خواند. موسیقی و تصویرِ این اثر با یکدیگر بسیار هماهنگ بوده و هیچکدام از دیگری پیشی نمیگرفت.
شب دهم موسیقی سریال «شب دهم» به کارگردانی «حسن فتحی» را میتوان یکی از اولین و البته موفقترین همکاریهای میانِ فردین خلعتبری، علیرضا قربانی و زندهیاد افشین یداللهی دانست. تیتراژ پایانی این سریال 2 دقیقه و 30 ثانیه بود؛ ولی در همین زمان کوتاه یکی از به یادماندنیترین قطعاتِ موسیقی خلق شد.
نکتهی مهم آنکه آهنگساز در این اثر تنها نگاهی حزنآمیز نداشته است که حضرت زینب (س) گفته است در عاشورا چیزی جز زیبایی ندیده است. «علیرضا قربانی» نیز دربارهی دلیلِ موفقیتِ این اثر گفته است: «زمانی که یک قطعه موسیقی قرار است با تصویر همراه شود باید همه عوامل با هم هماهنگ بوده و تمام تلاش خود را بکنند تا کاری اثرگذار به وجود بیاید. در این گونه موارد ممکن است موسیقی قدرتمند باشد، اما تصویربرداری کیفیت چندانی نداشته باشد، یا این که برعکس این قضیه رخ دهد که در هر کدام از این دو حالت نتیجه کار چندان مطلوب نیست؛ اما در سریال «شب دهم» همه عوامل در یک مسیر و هماهنگ با هم حرکت کردند. کارگردانی، داستان، شعر و موسیقی و همه عوامل دیگر موجب ماندگاری این اثر شد. در چنین مواردی ممکن است مردم داستان سریال را در گذر زمان فراموش کنند و این تنها به علت طولانی بودن داستان است اما موسیقی تیتراژ را مردم پس از پایان سریال نیز می توانند بشنوند و به یاد داشته باشند.»
در این سریال «تعزیه» نیز به عنوان یک کهن الگوی پنهان به کار گرفته شده است.
روز واقعه «روز واقعه» با نویسندگی «بهرام بیضایی» و کارگردانی «شهرام اسدی» یکی از موفقترین آثارِ مرتبط با حماسهی عاشوراست و البته که موسیقی نقشی تعیینکننده در آن دارد. «مجید انتظامی» این موسیقی ماندگار را بر پایۀ گام «شور عربی» ساخت. او با بهرهگیری از ریتم و ملودی مناسب، صحنههای مربوط به مراسم عروسی و عزا را خلق کرد.
آهنگساز در این اثر نگاهی بدوی داشته و به همین خاطر علاوه بر سازهای ارکستر، از سازهایی بهره برده که چندان آشنا نیستند. موسیقی فیلم در ابتدا با فرمِ ریتمیک شش- هشت آغاز میشود. استفاده از ساز قانون برای نزدیکی به فضای مقامهای عربی، استفاده از ارکستر زهی برای ایجادِ یک فضای تعلیق توأم با اضطراب و بهرهگیری از ریتمِ حرکتِ اسب از مشخصاتِ این اثر است. درصحنهای از فیلم، مویهی زنان به تصویر کشیده میشود که با همراهی ارکستر زهی همراه است، استفاده از سازهای بادی-برنجی نیز فضای حماسیِ اثر را یادآور میشود.
انتظامی بعدها ارکستر را برای اجرای زندهی این قطعه رهبری کرد.
رستاخیز رستاخیز به کارگردانی «احمدرضا درویش» که از مقطع تاریخی مرگ معاویه تا شهادت امام حسین (ع) در روز عاشورا را روایت میکند، در جشنوارهی فیلمِ سالِ ۱۳۹۱ به نمایش درآمد و توانست برندهی هشت تندیسِ بلورین از جمله بهترین موسیقی متن شود. موسیقی این اثر را «استیون واربک» ساخت، آهنگسازی که برای موسیقی متن فیلم «شکسپیر عاشق» جایزهی آکادمی اسکار را دریافت کرد و نامزدِ جایزهی بفتا، کن و جایزه گرمی هم شده است.
«واربک» در موسیقی این فیلم از سازهای کوبهای بهره برد که بیشتر نمایانگرِ فضای فیلم است. او نیمنگاهی نیز به موسیقی فیلم «محمدرسول الله ص » داشته است. این فیلم هنوز به اکرانِ عمومی در نیامده است؛ اما تعدادی از قطعاتِ این اثر منتشر شد و ارکستراسیون و استفاده مناسب از المانهای موسیقی شرق برای این فیلم تاریخی و حماسی از نقاطِ قوتِ آن بود. البته آن سال که «کارن همایونفر» که دیپلمِ افتخار موسیقی را گرفت، به این نکته اشاره داشت که: «ما به هرچه احتیاج داشته باشیم به آهنگساز خارجی احتیاجی نداریم.» موسیقی این اثر را ارکستر سمفونیک بلژیک نواخته است.
به خاطر هانیه «به خاطر هانیه» به کارگردانی «کیومرث پوراحمد» از واقعه عاشورا به شکلی غیرمستقیم بهره گرفته و به تنهایی و غربت قهرمان خویش عمق بخشیده است. موسیقی این فیلم را «محمدرضا علیقلی» ساخته است. قهرمانِ فیلم برای سلامتیِ دخترش، تصمیم میگیرد که روز عاشورا دمام بنوازد و آهنگسازِ کارکشته از همین ماجرا در فیلمش بهره میبرد.
او بخشِ اصلی فیلم خود را بر پایهی موسیقی بوشهر و سنج و دمام بهره میگیرد. دمامی که قهرمانِ فیلم مینوازد با ریتم کندی آغاز میشود و سپس تندتر میشود. سکانس پایانی فیلم که با دمام زدن عاشقانه بشیرو زیر باران شبانه همراه شده، یکی از بهترین پایان بندیهای تاریخ سینمای ایران است و سهمِ موسیقی در آن انکارناپذیر.
مختارنامه «امیر توسلی» به عنوانِ آهنگساز برای هزار دقیقه موسیقی این سریال از 40 تم مختلف بهره گرفته است. بسیاری از قطعات این سریال با ارکستر 130 نفره در تالار رودکی ضبط شده است؛ هرچند در بخشهایی از آن از موسیقی الکترونیک و فضای تلفیقی نیز بهره گرفته شده؛ «توسلی» برای ساختِ موسیقی سه بخش از این سریال از «بهزاد عبدی» کمک گرفت. به گفتهی آهنگسازِ اثر موسیقی این سریال به صورت پلان به پلان نوشته شده است.
تیتراژ ابتدایی و انتهایی اثر از موسیقی شروهخوانی و نوحهخوانی بهره برده است؛ تیتراژ ابتدایی را خواننده-بازیگری خوانده که خود اهل منطقه خیج در کویر مرکزی ایران است و موسیقی تیتراژ پایانی نیز توسط «صدیقه بحرینی» خوانده شده.
موسیقی این سریال با حاشیههایی نیز همراه شد. لالایی پایانی این سریال پیشتر در مجموعهای تحت عنوان «موسیقی مذهبی شیعیان ایران» در بخش «تعزیههای بومی بوشهر» با عنوان مرثیه علی توسط انتشارات ماهور منتشر شده بوده و در آن زمان «صدیقه بحرانی» اعلام کرد از پخش بدون اجازه صدایش از تلویزیون شوکه شده و از صدا و سیما به دستگاه قضایی شکایت خواهد کرد. او البته از طرف مدیرِ وقتِ صدا و سیما تقدیر شد و از شکایتش صرفنظر کرد.
اما «محسن شریفیان» نیز موسیقی «مختارنامه» را متعلق به خود دانست و گفت: «موسیقی تیتراژ ابتدا و انتهای این سریال به کارگردانی داود میرباقری برگرفته از موسیقی مذهبی بوشهر است که حدود 10 سال پیش به صورت کتاب و آلبومی با نام «اهل ماتم» که اثری پژوهشی متعلق به من بود توسط نشر دیرین منتشر شده است.»
معصومیت از دست رفته موسیقی سریال «معصومیت از دست رفته» را «فریدون شهبازیان» نوشت و تیتراژ آن را «محمد اصفهانی» بر اساسِ ترانهای از «اهورا ایمان» خواند. موسیقی و تصویرِ این اثر با یکدیگر بسیار هماهنگ بوده و هیچکدام از دیگری پیشی نمیگرفت.
شب دهم موسیقی سریال «شب دهم» به کارگردانی «حسن فتحی» را میتوان یکی از اولین و البته موفقترین همکاریهای میانِ فردین خلعتبری، علیرضا قربانی و زندهیاد افشین یداللهی دانست. تیتراژ پایانی این سریال 2 دقیقه و 30 ثانیه بود؛ ولی در همین زمان کوتاه یکی از به یادماندنیترین قطعاتِ موسیقی خلق شد.
نکتهی مهم آنکه آهنگساز در این اثر تنها نگاهی حزنآمیز نداشته است که حضرت زینب (س) گفته است در عاشورا چیزی جز زیبایی ندیده است. «علیرضا قربانی» نیز دربارهی دلیلِ موفقیتِ این اثر گفته است: «زمانی که یک قطعه موسیقی قرار است با تصویر همراه شود باید همه عوامل با هم هماهنگ بوده و تمام تلاش خود را بکنند تا کاری اثرگذار به وجود بیاید. در این گونه موارد ممکن است موسیقی قدرتمند باشد، اما تصویربرداری کیفیت چندانی نداشته باشد، یا این که برعکس این قضیه رخ دهد که در هر کدام از این دو حالت نتیجه کار چندان مطلوب نیست؛ اما در سریال «شب دهم» همه عوامل در یک مسیر و هماهنگ با هم حرکت کردند. کارگردانی، داستان، شعر و موسیقی و همه عوامل دیگر موجب ماندگاری این اثر شد. در چنین مواردی ممکن است مردم داستان سریال را در گذر زمان فراموش کنند و این تنها به علت طولانی بودن داستان است اما موسیقی تیتراژ را مردم پس از پایان سریال نیز می توانند بشنوند و به یاد داشته باشند.»
در این سریال «تعزیه» نیز به عنوان یک کهن الگوی پنهان به کار گرفته شده است.
اثری از:
سایت موسیقی ما
گزارش:
سما بابایی
کاور ویدیو:
آدرس فایل 480:
http://dl.musicema.com/video/Musicema/Navaye%20Neynava%20(Ashooraei%20Soundtr...
نگاهی به موسیقی فیلمها و سریالهای عاشورایی