روایت «گدازه و فسیل» در سهند ماقبل تاریخ

آری اینجا زیستگاه پستانداران بزرگ مهره‌داری است که امروزه و پس از گذشت حدود هفت تا ۹ میلیون سال، آن را «مراغه» می‌خوانیم و وقایع آن دوران را به نقل از دیرینه‌شناسان و با مطالعه فسیل‌های به جامانده‌اش می‌شکافیم تا حکایت «گدازه و فسیل» را در آن روزهای سهند بشنویم.

گله‌های زرافه و اسب به این سو و آن سو می‌دوند و از خرامیدن آهوان در این دشت زیبا دیگر خبری نیست؛ صدای پای فیل‌ها و کرگدن‌ها و هرازگاهی غرش ببرها، لرزه بر اندام زمین و آسمان انداخته اما راه باریکه‌ای برای نجاتشان باقی است زیرا وجود نسل‌های همین زرافه‌ها و کرگدن‌ها در «ساوانا»ی امروزی آفریقا نشان می‌دهد که تنها تعداد اندکی از این پستانداران مهره‌دار از تنفس ریزگردهای سوزان و گدازه‌های بزرگ رهایی یافته‌اند».

دکتر مجید میرزایی عطاآبادی، دانش‌آموخته دوره دکتری دیرینه‌شناسی از دانشگاه «هلسینکی» فنلاند و عضو هیئت علمی دانشگاه زنجان در مورد وضعیت آن روزهای سهند اینگونه بیان می‌کند: قبل از مرگ‌ومیر بزرگِ جانوران در اثر فوران‌های آتشفشان سهند، تغییر آب و هوایی گسترده‌ای به وجود آمده بود.

به گفته وی این تغییر شامل ورزش بادهایی بود که موجب شد تا جبهه‌های هوای پرباران تشکیل‌شده بر فراز اقیانوس اطلس به منطقه مدیترانه شرقی و شرق اروپا در حوالی دریای سیاه و مدیرترانه و شمال‌غرب ایران برسد و با ریزش باران‌های فصلی، امکان رشد علفزارها و پوشش نیمه‌جنگلی را فراهم کند.

همین پوشش گیاهی نیز شرایط مناسبی برای گیاهخواران و گوشت‌خواران بزرگ فراهم کرده بود؛ جانورانی که میلون‌ها سال پس از دایناسورها پا به این سرزمین گذاشته بودند و اکنون نزدیک به دو سده پژوهش دیرینه‌شناسی در منطقه فسیلی مراغه نشان می‌دهد که آنها با به هم خوردن شرایط زندگی و ریزش گدازه‌ها یا رفتند یا فسیل شدند.

دکتر میرزایی ادامه می‌دهد: گونه‌های مختلف زرافه‌، کرگدن‌، غزال، اسب، بز، قوچ، گاو وحشی و گوشت‌خوارانی چون گربه‌سانان و کفتارها تنها بخشی از پستانداران ماقبل تاریخ سهند بودند؛ در میان آنها دیگر گاوسانان با شاخ‌های ساده یا پیچ در پیچ و زرافه‌های گردن‌دراز یا کوتاه‌گردن هم وجود داشتند و از برگ‌های جوان و خوشخوراک سرشاخه‌های بلند درختان تغذیه می‌کردند.

وی اضافه کرد: گله‌هایی از بزها و قوچ‌های وحشی ابتدایی هم در مراتع مرتفع‌تر سهند می‌دویدند و کرگدن‌های بزرگ شاخ‌دار یا بی‌شاخ در علف‌زارها حکمرانی می‌کردند.

وی که مطالعات گسترده‌ای در مورد منطقه فسیلی مراغه دارد، در ارتباط با زیستگاه آن دوران ادامه می‌دهد: فیل‌هایی با جثه‌هایی بزرگتر از فیل‌های امروزی و گاهی با پنج متر ارتفاع و پنج تا ۱۰ تن وزن نیز روزگار می‌گذراند؛ فیل‌هایی که امروزه به «داینوتریوم» یا حیوانات دهشتناک مشهور هستند.

دکتر میرزایی عطاآبادی بیان می‌کند: وجود انبوهی از علف‌خوارها، شرایط زیست برای گوشت‌خواران را هم مهیا ‌کرده بود؛ از یک سو اجداد شیرها و گربه‌سانان امروزی با دندان‌های خنجری، شکارگران ماهر موجودات بزرگتر از خود بودند و بعضی دیگر تنها به لاشه‌خواری بسنده می‌کردند؛ البته دندان‌های خاص و قوی به بعضی از آنان این امکان را داده بود تا حتی استخوان‌ها را نیز خرد کرده و از آنها استفاده کنند.

به گفته وی گوشت‌خواران دیگری با جثه‌های کوچک در حد راسوها و سمورهای امروزی هم بودند که از موجودات کوچکتری تغذیه می‌کردند که امروزه و پس از حدود هشت میلیون سال فسیل‌های ارزشمندی از آنان به جا مانده است.

منطقه فسیلی مراغه جزو مشهورترین نواحی فسیل‌دار جهان

عضو هیئت علمی دانشگاه زنجان می‌گوید: منطقه فسیلی مراغه در ردیف مشهورترین نواحی فسیل‌دار مربوط به هشت تا 9 میلیون سال پیش در جهان بوده و تاکنون بقایای گروه‌های مختلفی از پستانداران شامل ۳۷ جنس و گونه متعلق به ۱۵ خانواده در این منطقه کشف شده است که از غنای گوش‌خواران و گیاه‌خواران آن روزهای سهند حکایت دارد.

دکتر میرزایی اضافه می‌کند: کشف این فسیل‌ها بی‌شک یکی از بزرگترین دستاوردهای دیرینه‌شناسی کشور محسوب می‌شود زیرا فسیل‌های منطقه فسیلی مراغه از هر اندازه و نوعی جزو گنج‌های دیرینه ایران به شمار می‌رود.

دیرینه‌شناس و عضو هیئت علمی دانشگاه زنجان: در میان همه فسیل‌ها منطقه مراغه، کشف فسیل گونه‌ای از کرگدن‌ها برای نخستین‌بار در ایران با عنوان «ایرانوتریوم» بسیار حائز اهمیت استوی ادامه می‌دهد: در میان همه فسیل‌ها منطقه مراغه، کشف فسیل گونه‌ای از کرگدن‌ها برای نخستین‌بار در ایران با عنوان «ایرانوتریوم» بسیار حائز اهمیت است؛ فسیل‌هایی که سالها پس از کشف آن در ایران، نمونه‌های دیگری از آنها در چین نیز استخراج شد.

آری تراکم بالای فسیل مهره‌داران هفت تا ۹ میلیون ساله، منطقه فسیلی مراغه را به بهشت فسیل‌شناسان تبدیل کرده و دنیای پر رمز و راز حیواناتی چون فیل، زرافه، ببر دندان شمشیری، انواع گاوها، آهو، کرگدن و اسب را پیش‌روی دیرینه‌شناسان جهان قرار داده است.

منطقه‌ای که از نظر ذخیره دیرینه‌شناسی و مطالعه جغرافیای دیرینه صفحه «اوراسیا» دارای اهمیت ویژه‌ای است تا جایی که با کاوش و استخراج جدید نمونه‌های موجود در سایت مراغه، می‌توان به معرفی بیش از پیش ظرفیت‌های جهانی رسید.

به گفته مسئولان امر و بر اساس تحقیق‌های زمین‌شناسی و فسیل‌شناسی، فسیل حیواناتی که از منطقه فسیلی مراغه استخراج شده، به اجداد حیوانات امروزی در آفریقا تعلق دارد و همین موضوع مطالعات دیرینه‌شناسی در این کهن‌شهر را جذاب‌تر کرده است تا جایی که مرکز تحقیقات دیرینه‌شناسی کشور نیز مراغه استقرار دارد.

گونه‌زایی بر اهمیت منطقه فسیلی مراغ افزوده است

رئیس اداره حفاظت محیط زیست مراغه در مورد این جذابیت و اهمیت ویژه منطقه فسیلی این شهرستان می‌گوید: منطقه فسیلی مراغه در مسیرهای مهاجرتی پستانداران دوران سوم یعنی مسیرهای مهاجرتی مابین اروپا، آفریقا و آسیای شرقی قرار دارد و گونه‌زایی جانوران فسیلی (پستانداران) در میوسن فوقانی نوار آذربایجان به خصوص در سایت مراغه نیز بر اهمیت آن افزوده است.

به گفته «غلامرضا زارع» تراکم بالای قطعات فسیلی در واحد حجم لنزهای فسیلی، پراکنش وسیع لنزهای فسیل مهره‌دار در مساحت حدود ۴۰ هزار هکتار، تنوع بالای گونه‌های جانوری موجود در لنزهای حفاری شده و دسترسی آسان به لنزهای فسیل مهره‌دار و حفظ شدگی مناسب قطعات فسیلی در سایت مراغه نسبت به سایر سایت‌های فسیل مهره‌داران جهان نیز موجب شده است تا بر اهمیت آن افزوده شود.

منطقه فسیلی مراغه چه ظرفیت‌هایی دارد؟

منطقه فسیلی مراغه به عقیده کارشناسان بستر مناسبی برای مطالعات دیرینه‌شناسی در زمینه‌های شناسایی و معرفی گونه‌های جدید فسیل مهره‌داران و ثبت رکوردهای جهانی و مطالعه جغرافیایی دیرینه کشور در «میوسن پسین» است.

دبیر اجرایی دومین همایش ملی «تنوع زیستی دیرینه» و پانزدهمین همایش انجمن دیرینه‌شناسی ایران که خرداد ۱۴۰۱ در مراغه برگزار خواهد شد، معتقد است که این منطقه ظرفیت مطالعه در زمینه‌های اقلیم‌شناسی دیرینه ایران، مطالعه تکتونیک صفحه‌ای در میوسن پسین و پلیوسن، تعیین جایگاه زمین‌ساختی ایران و ایجاد مرکز تحقیقات و موزه فسیل‌شناسی جهت نمایش رکوردهای فسیلی کشور را داراست.

زارع اضافه کرد: همچنین این منطقه از ظرفیت ایجاد موزه‌های صحرایی در جهت گسترش اکوتوریسم با هدف مدیریت و توسعه پایدار منطقه و ثبت ملی و جهانی و بهره‌مندی از امکانات بین‌المللی برخوردار است.

وی ادامه داد: با ثبت ملی و جهانی منطقه فسیلی می‌توان از اعتبارات ملی و کمک‌های مالی و علمی یونسکو بهره‌مند شد؛ علاوه بر آن با برگزاری همایش‌ها و کارگاه‌های بین‌المللی می‌توان اعتبار علمی و شاخص‌های گردشگری منطقه را بالا برد و در رشد علمی کشور و اجرایی کردن اقتصاد مقاومتی در سطح منطقه‌ای و کشوری گام‌های مثبتی برداشت.

به گزارش ایرنا تاریخچه مطالعات روی سازند استخواندار مراغه به سال ۱۸۴۰ میلادی بر می‌گردد؛ زمانی که یک بازرگان روسی فسیل‌های جمع‌آوری شده از مراغه را خرید و به دانشگاه «دورپات» فرستاد؛ پس از آن بود که پای دیرینه‌شناسان خارجی یکی پس از دیگری به مراغه باز شد و در صورت برنامه‌ریزی اصولی می‌توان بسیاری دیگر از آنان را به مراغه کشاند.