ماه رمضان مجموعه‌ای برای «بازتنظیم‌گری» ارتباطات و روابط است

به گزارش شفاف، دکتر عبدالکریم خیامی عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق(ع) که در دانشگاه آزاد تهران مرکز سخن می‌گفت، با ذکر این مقدمه که از من خواسته‌اند تا از منظر علوم ارتباطات اجتماعی و مطالعات فرهنگی و ظرفیت‌های مفهومی و نظری آنها به توصیف پیام‌های ارتباطی ماه مبارک رمضان بپردازم، گفت: در جامعه شناسی انتقادی و مطالعات فرهنگی، اصطلاحی به نام «طبیعی‌شدگی» داریم که درباره آن دست از اعتقادات و رفتارهایی است که از سوی یک جمع یا اجتماع بدیهی انگاشته می‌شود و کسی درباره آن‌ها ابهام یا سؤالی ندارد و موضوع واضح و پذیرفته شده است. یکی از آثار ماه رمضان این است که برخی از این مُسلّمات مکرّر که در زندگی ما مستمرا تکرار می‌شوند و کسی از آن‌ها پرسشی ندارد را برهم می‌زند تا انسان را به جایگاه متعالی‌تری توجه دهد.

وی افزود: اموری چون خوردن،آشامیدن، خوابیدن و التذاذات حلال جنسی از جمله امور روزمره و عادی و مکرری است که ماه مبارک رمضان، همین روزمرگی‌ها را متوقف و جا به جا می‌کند تا به تعبیر گفتمانیست‌ها این روزمرگی مسلم انگاشته شده را از «عینیت یافتگی» بیندازد و توجه‌ها را به امری متعالی‌تر جلب کند.

عضو هیئت علمی دانشکده فرهنگ و ارتباطات دانشگاه امام صادق (ع) و استاد هادی اندیشکده فرهنگ و رسانه بیان کرد: این توقف را می‌توان با استفاده از چارچوب مفهومی فرمالیست‌های کلاسیک، نوعی افشا یا «آشنایی‌زدایی» دانست به این معنا که آنچه هنجاری و به ظاهرآشناست را با تغییر زاویه نگاه و دیگر روش‌ها به امری تازه با تفسیری نو تبدیل می‌کند. می‌بینید که همین امور در طول ماه مبارک رمضان با تفسیری نو از سوی روزه داران و حتی غیرآنان فهم می‌شوند.

دکتر خیامی که هم اکنون دبیری علمی کنفرانس بین‌المللی ارتباطات، رسانه و حکمرانی سایبری را نیز به عهده دارد ادامه داد: نکته دیگری که در رابطه با ماه رمضان قابل توجه است را می‌توان با استفاده از مفهوم «سپهر نشانگانی» مکتب تارتو توضیح داد. رمضان آشکارا مجموعه‌ای از نشانگانِ منسجم جامعه را تغییر می‌دهد. تغییر در ریخت‌شناسی شب و روز، تغییر در بازار(از گردش مالی مرتبط با تغییرات تغذیه‌ای تا تغییر ظاهر و پوشش و حتی کاربری برخی مغازه‌ها و ... )، تغییرات در ساعات اوج و فرود تردد خودروها و ترافیک، تغییر ساعت کاری ادارات و سازمان‌ها، تغییر محتوا و آرایش سفره‌ها و حتی ورود عبارات و اصطلاحات مخصوص ماه مبارک در کلام و زبان روزمره و ... از سوی عموم مردم احساس می‌شود. این تغییرات فراگیر و همه جانبه، قدرت عبور انسانِ مسلمانِ قرن ۲۱ از جهانی که پست مدرن‌ها آن را دنیای وانموده و یا حاد واقعیت می‌نامند را می‌دهد. دنیایی که به تعبیر برخی صاحبنظران عرصه فرهنگ، انسان را در معرض گم شدگی در نشانه‌ها قرار داده است.
وی تصریح کرد: ماه رمضان در کنار سایر عبادات و احکام، مجموعه‌ای برای «بازتنظیم‌گری» ارتباطات و روابط است. در جامعه شناسی و ارتباطات، مجموعه‌ای از مفاهیم تخصصی برای توصیف جمع‌های انسانی داریم.مانند گروه، توده، همگان، اجتماع، انبوه خلق و ... . ویژگی عبادت روزه داری(خود این عبادت نه سنت‌های پیرامونی) به خلاف عباداتی چون نماز جماعت یا نماز جمعه یا حج و امثال آن، ایجاد جمع‌هایی با مجاورت فیزیکی مانند توده یا انبوه خلق نیست. در این ماه هر یک از افراد یک رفتار اعم از امساک یا افطار را به صورت همزمان اما در مکان‌های مختلف انجام می‌دهند. یعنی نوعی اعتقاد مشابه، رفتار مشابه، همزمان، غیرمجاور و با فراگیری بالا؛ که تا حدودی مفهوم همگان (پابلیک) را به ذهن متبادر می‌کند. اگرچه در آن تعریف هم نمی‌گنجد. این ویژگی در کنار سایر ویژگی‌هایی که بیان شد حاکی از نوعی «عقلانیت ارتباطی رمضانی» است که توانایی ایجاد یک نظم نوین ارتباطی – اجتماعی یک ماهه را در جامعه دارد.

عضو هیئت علمی اندیشکده تحلیل گفتمان راهبردی خاطرنشان کرد: ماه رمضان در کشورهای غیرمسلمان هم به دلیل تمایز خاصی که دارد ظرفیت برانگیختن توجه احترام‌آمیز را بر می‌انگیزد چرا که نوعی امساک خودخواسته و اعتقادی در جمع اکثریتی است که به خورد و خوراک همیشگی خود مشغولند و در عین حال نه تنها هیچ مزاحمتی برای دیگران ایجاد نمی‌کند که حتی تا حدودی برخی استفاده‌های موجه و قانونی را هم از خود سلب می‌کند. حضور رؤسای جمهور این کشورها در سفره افطاری کارمندان مسلمان و یا توقف مسابقه فوتبال برای افطار کردن بازیکنان مسلمان، و یا حجم بالای پسندکردن (لایک کردن) تصویر افطاری قبل یا حین بازی برخی بازیکنان مسلمان بسکتبال و فوتبال نمونه این اقبال‌هاست.

دکتر خیامی با ذکر این نکته که بیشترین تنوع ادعیه از آنِ ماه مبارک رمضان است، با اشاره به محتوای این ادعیه و نیز توصیه‌ها و مستحبات این ماه مانند اطعام، «تقویت ارتباط با دیگران» در ماه مبارک رمضان را قابل توجه دانست .

وی با برشمردن برخی دیگر از نظریه‌ها و مفاهیم تخصصی حوزه علوم اجتماعی، فرهنگ و ارتباطات همچون آستانگی ویکتور ترنر، حوزه عمومی هابرماس، هرم نیازهای ابراهام مازلو و ... ،آنها را نیز دارای ظرفیت‌هایی برای تبیین برخی ابعاد ارتباطی و اجتماعی ماه مبارک رمضان دانست و اضافه کرد: در رویدادها و آیین‌های ملی، « نوروز »؛ و در آیین‌های دینی ما، ماه مبارک رمضان، از چنین نظم‌های اختصاصی ارتباطی و نیز ظرفیت‌های تمایزیافتگی و اقبال جهانی برخوردارند.این دو می‌توانند چه از منظر دیپلماسی عمومی و گفتمانی و چه از منظر گسترش مرزهای فکری و معنوی میراث دینی و ملی اسلامی- ایرانی مورد توجه سیاستگذاران کشور با رویکرد احیای تمدن نوین اسلامی باشند.