الگوی «حرکت-توقف» بنگاه‏‏‌های برزیلی

براساس گزارشی که مرکز پژوهش‌های مجلس منتشر کرده است، به صورت کلی می‌‌‌توان گفت سیاست‌‌‌های صنعتی برزیل از چند جنبه برای اقتصاد ایران حائز توجه است. از جمله‌‌ این موارد می‌‌‌توان به اهمیت سیاستگذاری صنعتی فعال برای دستیابی به توسعه صنایع ساخت‌محور، افزایش آسیب‌‌‌پذیری اقتصاد کشور از شوک‌‌‌های جهانی در صورت اتکا به صنایع منبع‌محور، وابستگی به جذب سرمایه‌گذاری بخش خصوصی در تولید به‌ ایجاد تضمین‌‌‌های بلندمدت، اهمیت ارتقای کیفیت سیاستگذاری صنعتی و الزام به تدوین استراتژی توسعه صنعتی اشاره کرد.

هیچ کشوری نمی‌‌‌تواند بدون تدوین نقشه‌‌‌راه مناسب و تعیین سیاستگذاری‌‌‌های کلان، به اصلاح ساختار اقتصادی و صنعتی دست یابد و بتواند توسعه را محقق کند. کشورهای زیادی نقشه راه‌‌‌هایی را برای رسیدن به توسعه تدوین کرده‌‌‌اند، اما می‌‌‌توان گفت بسیاری از آنها با شکست روبه‌‌‌رو بوده‌‌‌اند و برخی دیگر به تسریع مسیر توسعه انجامیده است. به عبارت دیگر، در حال حاضر دولت‌‌‌ها به دنبال چرایی اتخاذ سیاست صنعتی نیستند، بلکه چگونگی اتخاذ سیاست صنعتی مهم است.

کشورهای آمریکای لاتین و به‌ویژه برزیل، سوابق طولانی در اتخاذ سیاست‌‌‌های صنعتی دارند. این کشورها در میانه‌‌ قرن بیستم، سیاست‌‌‌های صنعتی خود را بیشتر بر محور جایگزینی واردات و ایجاد بازار داخلی تحت حمایت، برای شرکت‌های بومی سامان داده بودند. این سیاست‌‌‌ها در دهه‌‌‌های 1970 و 1980 با بحران‌های اقتصادی و اجتماعی همراه شد، ولی در سال‌های بعد، ‌‌‌دولت برزیل با اتخاذ سیاست‌‌‌های صنعتی حمایتی از تولید داخل توانست برگ جدیدی در سیاستگذاری خود رقم بزند.

در این دو دهه‌‌‌، برزیل شاهد فراز و فرود سیاستگذاری صنعتی بوده است. این کشور از سال 2004 در سه‌مرحله، سیاستگذاری صنعتی را طراحی کرده است. مرحله اول که در بازه‌‌ زمانی 2004 تا 2007 صورت گرفت، تلاش برای بازگرداندن صنعت به دستور کار سیاستگذاری و اولویت بخشیدن به آن بود. مرحله‌‌ دوم، در بازه‌‌ سال‌های 2008 تا 2011 با عنوان برنامه توسعه مولد رقم خورد که تاکید بیشتری بر سرمایه‌گذاری‌‌‌های زیرساختی و توسعه ظرفیت‌‌‌های صنعتی شرکت‌های پیشران داشت و گام آخر در بازه‌‌ زمانی سال‌های 2011 تا 2014 با عنوان «برزیل بزرگ» تدوین شد. این برنامه بر پشتیبانی نهادی از تولید و انتخاب بخش‌‌‌های هدف استوار بود. در حالی که این کشور روند خوبی را طی می‌‌‌کرد، در سال 2013 با چالش‌‌‌های متعددی مواجه شد و سیاستگذاری صنعتی بعدی را با نام «صنعت جدید برزیل» نام‌گذاری کرد.

طلوع و غروب برزیل

مهم‌ترین علل ناکامی این کشور در دستیابی به شرایط خوب صنعت در دوره‌‌ اول سیاست صنعتی را می‌‌‌توان سه مورد دانست.

نخستین دلیل آسیب‌‌‌پذیری ناشی از وابستگی صادرات محصولات معدنی و محصولات کشاورزی است. با وجود تلاش‌‌‌های مکرری که در برزیل برای صنعتی شدن انجام می‌شد، به دلیل تغییرات سیاسی که در این کشور به وجود آمد، صنعت‌‌‌زدایی رخ داد و صادرات محصولات معدنی و مواد خام، برزیل را آسیب‌‌‌پذیر کرده بود، زیرا تمرکز بر تولید منابع اولیه و صنایع معدنی، نه‌تنها مانع رشد مستمر و سریع است، بلکه مانع سیاستگذاری موفق هم بوده است.

دومین دلیل، کاستی‌‌‌های تمرکز بر حفظ ثبات اقتصاد کلان برای دستیابی به توسعه صنعتی بود. بررسی تجربه برزیل نشان می‌دهد، تمام هزینه‌‌‌هایی که این کشور در ‌گذار از دوره‌‌ حمایت‌‌‌گرایی به آزادسازی پرداخت، توانست صرفا تورم را مهار کند و از دیگر اهداف سیاستی خود که رسیدن به صنعتی پویا و رو به رشد بود باز بماند.

آخرین دلیل را می‌توان کاستی‌‌‌های تلاش برای تشویق سرمایه‌گذاری خصوصی بدون تحلیل عمیق موانع سرمایه‌گذاری دانست. در تجربه‌‌ برزیل، تلاش دولت برای تحریک سرمایه‌گذاری خصوصی، صرفا با اعطای معافیت مالیاتی یا اعطای تسهیلات دنبال شد، در حالی که به نظر می‌‌‌رسد، اگر تکیه‌‌ دولت بر استفاده از ظرفیت‌‌‌های بخش خصوصی است، باید دامنه‌‌ حمایت‌‌‌ها وسیع‌‌‌تر از اعلام مشوق‌‌‌ها باشد.

نگاهی به اقتصاد برزیل

اقتصاد برزیل در سال 2023 با حجم 2080میلیارد دلاری، دهمین اقتصاد بزرگ دنیا بوده است. این اقتصاد در فاصله‌‌ 73سال گذشته (1960 تا 2022) تقریبا 13برابر شده و توانسته است از اقتصاد 17میلیارد دلاری به اقتصاد بیش از 2000میلیارد دلاری تبدیل شود. اگر محاسبات را با دلار ثابت سال 2015 انجام دهیم، می‌توانیم 10برابر شدن اقتصاد برزیل را در این دوره مشاهده کنیم. روند توسعه برزیل، نمادی از الگوی حرکت-توقف در رشد اقتصادی است. اقتصاد برزیل در دهه نخست قرن بیستم با جهشی در سطح رفاه و درآمد سرانه خود روبه‌‌‌رو بوده است. با وجود اینکه این رشد سریع در دهه گذشته با محدودیت مواجه شده است، اما جهش رفاهی برزیل و سه‌برابر شدن درآمد سرانه در یک‌دهه معجزه اقتصاد برزیل و امکان‌‌‌های ظهور یک قدرت صنعتی را نوید می‌دهد.

اقتصاد برزیل در فاصله سال‌های 1965 تا 1984، رشد سریع سهم بخش صنعت را شاهد بود، تا جایی که سهم صنعت از کل تولید برزیل، تا نزدیک به 50‌درصد رسید. این موضوع موجب شد تا برخی از «معجزه برزیل» در آن‌‌‌ سال‌ها صحبت کنند. با وجود این، سهم اقتصاد برزیل در ابتدای قرن بیست‌ویکم، به‌رغم جهش رشد اقتصادی ثابت بوده است. پنج بخش صنایع غذایی، پتروشیمی، شیمیایی، خودروسازی و ساخت ماشین‌‌‌آلات و تجهیزات ماشین‌‌‌سازی، بخش اصلی صنعت برزیل را می‌‌‌سازند. همچنین اختصاص 55‌درصد سهم به سایر صنایع بیانگر آن است که برزیل بخش صنعتی نسبتا متنوعی دارد.

سیاستگذاری صنعتی برزیل در قرن بیست‌ویکم

دهه 2000 را بعضا رنسانس سیاست صنعتی برزیل می‌‌‌دانند. این دوره با چهار ویژگی عمده همراه بود: حفظ و تحکیم یک فرآیند دموکراتیک، ثبات اقتصاد کلان، مشارکت اقتصادی و اجتماعی و همچنین انگیزه برای سرمایه‌گذاری. در این برنامه‌‌‌های توسعه‌‌ صنعتی جدید، تلاش شده است به جای آنکه سیاست صنعتی کاملا از بالا به پایین اتخاذ شود، سیاست‌‌‌ها با مشارکت بیشتری از سوی ذی‌نفعان دنبال شده و وجوه پایین به بالای بیشتری داشته باشد. این برنامه سعی داشته تا به مساله‌‌ ثبات اقتصاد کلان و محدودیت تراز پرداخت‌‌‌ها به‌عنوان موضوعات قدیمی توسعه این کشور توجه کند. تلاش برای هم‌‌‌زمان ساختن سیاست‌‌‌های صنعتی با سیاست‌‌‌های اجتماعی نیز مهم است که در سیاست‌‌‌های صنعتی قرن بیست‌ویکم، بی‌‌‌توجهی به سیاست‌‌‌های اجتماعی فعال انجام شد و در پایان، برای تقویت سرمایه‌گذاری که هدف اصلی سیاست صنعتی برزیل بود، با گسترش دامنه سرمایه‌گذاری‌‌‌ها به سرمایه‌گذاری در زیرساخت و آموزش دنبال شد.

پس از آنکه برزیل به سمت آزادسازی تجارت رفت، رقابت‌‌‌پذیری به هدف اساسی تبدیل شد و دولت در این دوره تلاش کرد سیاست از پایین به بالا و مبتنی بر رقابت را مورد توجه قرار دهد.

با توجه به نکات گفته‌شده می‌‌‌توان تجربه‌‌ برزیل را از چند جنبه برای اقتصاد ایران حاوی درس‌‌‌هایی مهم ارزیابی کرد. اهمیت سیاستگذاری صنعتی فعال برای دستیابی به توسعه صنایع ساخت‌محور، افزایش آسیب‌‌‌پذیری اقتصاد کشور از شوک‌‌‌های جهانی در صورت اتکا به صنایع منبع‌‌‌محور، وابستگی جذب سرمایه‌گذاران بخش خصوصی در تولید به ایجاد تضمین‌‌‌های بلندمدت، اهمیت ارتقای کیفیت سیاستگذاری صنعتی و الزام به تدوین استراتژی توسعه صنعتی دانست. تجربه‌‌ برزیل در سال‌های منتهی به بحران نشان می‌دهد که ناتوانی در تنظیم اهداف کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت توسعه صنعتی بر نتیجه‌بخش بودن این سیاست‌‌‌ها تاکید داشت. در ایران نیز، به دلیل عدم‌تدوین استراتژی توسعه صنعتی، نه اولویت‌‌‌ها مشخص است و نه مسیر دستیابی به اهداف و هماهنگی میان اقدامات دستگاه‌‌‌ها و نهادهای گوناگون، اما می‌‌‌توان امیدوار بود با بررسی درست کشورهای در حال توسعه و توسعه‌یافته، درس‌‌‌های خوبی از این کشورها گرفته شود.

• تعیین نرخ ارز قاچاق، از بیش‌اظهاری واردات و کم‌اظهاری صادرات
• تقویم تودیع فقر سفر
• وابستگی صندوق‌های بازنشستگی به بودجه
• ابهام در تحقق منابع واگذاری‏‏‏‏‌ها
• بانک‌ها در تله آفساید