اهمیت فناوری‌های روز در افزایش ایمنی اتوبوس‌ها

مصطفی حسنی: سحرگاه دهم شهریور 1396، حادثه‌ای دیگر در جاده‌های ما رقم خورد. حادثه‌ای که در آن با واژگونی اتوبوس حامل دانش آموزان استان هرمزگان، هفت تن از فرزندان معصوم به همراه سرپرست آن‌ها و کمک‌راننده جان باختند و تعداد دیگری دچار آسیب‌های جدی مثل قطع نخاع و نقص عضو شدند. حادثه‌ای که به فاجعه تبدیل شد، فاجعه‌ای که بر دل‌ها داغ نهاد و داغی که سیل تسلیت‌ها و پیام‌ها و دستورات و اگرها و ای‌کاش‌ها نمی‌تواند تسکینی بر آن باشد…

شرح حادثه: اتوبوس ولوو B7R MK lll حامل دانش آموزان مقاطع متوسطه شهرستان‌های رودبار و میناب به همراه دو اتوبوس دیگر شبانه از بندرعباس به مقصد شیراز حرکت می‌کند. در ساعت 3:58 اتوبوس از جاده منحرف شده و پس از برخورد با مانعی در کنار جاده و سپس کشیده شدن در حاشیهٔ راه با خروج از جاده واژگون می‌شود. سرعت اتوبوس در هنگام تصادف 86 کیلومتر در ساعت و مجاز بوده است. رئیس پلیس راه راهور ناجا اعلام کرد با توجه به بررسی وضعیت راه، اتوبوس و راننده در این حادثه، برابر نظر قطعی پلیس راه خواب‌آلودگی رانندهٔ اتوبوس محرز بوده و علت این حادثهٔ ناگوار می‌باشد.

طبق اعلام رئیس پلیس راهور، به‌طور متوسط روزانه 42 نفر در حوادث جاده‌ای ایران کشته می‌شوند و این یعنی هر هفته به تعداد جان‌باختگان سقوط یک هواپیمای بوئینگ سیصد نفره تلفات در جاده‌ها داریم.

راه، انسان و خودرو سه عامل مؤثر در این حوادث هستند که در میان آن‌ها بیشترین سهم متعلق به انسان است؛ اما خودروسازان با استفاده از فناوری‌های روز درزمینهٔ ایمنی فعال خودروها، با تأثیر بر راننده و تصحیح خطاهای انسانی سعی می‌کنند احتمال وقوع حادثه را حتی در صورت اشتباه راننده و شرایط نامناسب راه به صفر نزدیک کنند. گذشته از این، پس از وقوع یک تصادف تنها یک عامل می‌تواند در کاهش تلفات و صدمات ناشی از آن مؤثر باشد و آن خودرویی است که دارای تجهیزات و طراحی مناسب و استاندارد درزمینهٔ ایمنی غیر فعال است. در اینجا به‌عنوان یک نمونه، سه ویژگی مهم ایمنی در اتوبوس‌های روز را معرفی می‌کنیم که می‌توانستند از وقوع این حادثهٔ تلخ و تأمل‌برانگیز جلوگیری کنند:

1 – سیستم هشدار کاهش توجه راننده (Attention Assist)

این فناوری نخستین بار در سال 2010 توسط مرسدس بنز ارائه شد. در این سیستم با شروع رانندگی، به مدت 15 تا 20 دقیقه رفتار راننده بررسی و نتیجه برای هر متغیر در سیستم ذخیره می‌شود. در طول رانندگی این متغیرها که بیش از 70 پارامتر را شامل می‌شوند دائماً توسط سیستم رصد شده و با الگوی ذخیره‌شده مورد مقایسه قرار می‌گیرند. برخی از این پارامترها عبارت‌اند از:

موقعیت زمانی (رانندگی در چه ساعتی از شبانه‌روز در حال انجام است.) مدت رانندگی (راننده چه مدت به‌طور مداوم در حال رانندگی است.) رفتار راننده با پدال گاز رفتار راننده با فرمان تغییرات سرعت خودرو حرکات خودرو حول محورهای سه‌گانه استفادهٔ راننده از ادوات و دکمه‌های کنترلی (مثلاً سیستم صوتی تصویری)

با تحلیل آماری و پردازش این اطلاعات و تشخیص وجود خطر خستگی و خواب‌آلودگی راننده، سیستم با یک پیام صوتی و علامت تصویری از راننده درخواست می‌کند استراحت کند و هم‌زمان سیستم GPS نزدیک‌ترین استراحتگاه را رهیابی می‌کند.

در حال حاضر این امکان روی اتوبوس مرسدس بنز Travego با نام سیستم AtAs به‌طور سفارشی عرضه می‌شود.

2 – سیستم هشدار خروج از خط (Lane Departure Warning )

هدف این سامانه هشدار به راننده در صورت انحراف از مسیر جاده است. یک دوربین که معمولاً در پشت آینهٔ وسط نصب می‌شود از جاده تصویربرداری می‌کند. با پردازش تصویر این دوربین و به کمک اطلاعات دیگری مثل زاویهٔ فرمان، سرعت خودرو و نقشهٔ مسیر تعیین می‌شود که آیا خودرو در فاصلهٔ مناسب از خطوط کنار جاده قرار دارد یا در حال خروج از جاده است. در این صورت سیستم به‌صورت شنیداری و دیداری و یا با لرزش در یک طرف صندلی راننده یا فرمان توسط یک ویبراتور داخل آن‌ها هشدار مناسب را صادر می‌کند.

این سامانه علاوه بر جلوگیری از خروج خودرو از جاده، می‌تواند با رصد خطوط میانی در اتوبان‌ها به هنگام خارج شدن از خط حرکت به‌منظور تغییر خط یا در جاده‌های دوطرفه در هنگام سبقت یا انحراف به چپ نیز هشدار لازم را صادر کند. در این مواقع سیستم فعال نکردن چراغ‌های راهنما و یا ممتد بودن خط وسط جاده را به‌عنوان ملاک اشتباه راننده می‌شناسد.

در نوع پیشرفته‌تر این سیستم، پردازشگر پس از هشدار دادن با ارسال ورودی مناسب به سیستم فرمان مسیر خودرو را اصلاح کرده مانع خروج آن از جاده می‌شود. تصحیح مسیر با اعمال نیروی ترمز به میزان محاسبه شده روی چرخ‌های یک سمت نیز امکان‌پذیر است.

این فناوری‌ها در محصولات مرسدس بنز با نام Lane Keeping Assist و Active Steering Assist معرفی شده‌اند. تشخیص موقعیت و حرکت سایر خودروهای اطراف به‌وسیلهٔ رادارها ورودی دیگر این سیستم در انواع پیشرفته‌تر است و به‌این‌ترتیب از وقوع تصادف در هنگام سبقت گرفتن در جاده‌های دو طرفه و یا در هنگام تغییر خط در اتوبان‌ها جلوگیری می‌شود.

تعقیب مسیر خودروی جلویی و موانع فیزیکی کنار جاده نیز به‌عنوان ورودی دیگری برای پردازشگر سیستم قابل دسترسی بوده و به‌خصوص در مواقعی که خطوط کناری جاده به دلیل مه یا گردوغبار شدید یا برف و … قابل تشخیص نیستند به فراهم کردن داده‌های لازم کمک می‌کنند.

اتوبوس MAN Lion یکی از اتوبوس‌هایی است که این فناوری در آن با نام LGS (Lane Guard System) عرضه شده است. در LGS که به‌طور خودکار از سرعت 60 کیلومتر در ساعت فعال می‌شود، با تشخیص خطوط مسیر از طریق دوربین در هنگام وقوع خروج از جاده و همچنین در هنگام تجاوز به خطوط وسط جاده به راننده هشدار داده می‌شود.

در این اتوبوس برای هشدار کاهش توجه نیز از امکانات همین سیستم استفاده شده؛ به‌این‌ترتیب که با پردازش حرکات و فاصلهٔ اتوبوس نسبت به خطوط دو طرف مسیر در طول زمان رانندگی و مقایسهٔ آن با زمان‌های ابتدایی حرکت، قادر به تشخیص خستگی راننده می‌باشد. این امکان در اتوبوس‌های مان با نام Attention Guard معرفی می‌شود. در مدل‌های روز ولوو مثل 9700 و 9800 نیز این سیستم با عنوان LKS (Lane Keeping System) ارائه شده.

3 – استاندارد UNECE-R66.02

این استاندارد از سری استانداردهای اتحادیهٔ اروپا بوده و موضوع آن حفاظت از راننده و سرنشینان در هنگام واژگونی اتوبوس توسط ساختار سازه و بدنه است. برای تست این استاندارد، فضایی با ابعاد معین در داخل اتوبوس تعریف شده که پس از واژگونی، اجزای سازه و بدنهٔ اتوبوس نباید با مرزهای آن برخورد کنند؛ درواقع این فضا به‌منزلهٔ محل امن قرارگیری بدن سرنشینان می‌باشد. برای انجام این تست اتوبوس پس از قرارگیری در ارتفاع 800 میلی‌متر نسبت به سطح زمین تا مرز از دست دادن تعادل توسط یک نیروی خارجی حول محور موازی با محور طولی خودرو دوران داده شده و سپس تحت اثر نیروی وزن واژگون می‌شود. وزن خودرو در این آزمایش شامل وزن خود اتوبوس، 75 کیلوگرم به‌عنوان وزن راننده، وزن 90 درصد ظرفیت سوخت، وزن زاپاس و مایعات خنک‌کننده و روان کننده است. در نسخهٔ جدید این استاندارد (R66.02) که در سال 2017 ابلاغ شده ، خودرو باید علاوه بر موارد بالا حاوی 50 درصد وزن سرنشینان کامل نیز باشد.

در حال حاضر R66 یکی از استانداردهای الزامی برای بیشتر انواع اتوبوس است. خوشبختانه در ایران شرکت عقاب افشان در سال 1393 اقدام به انجام این آزمایش به همراه آزمون ایستایی R107 نمود و هر سه مدل اتوبوس‌های درسا، مارال و آرین موفق به پاس کردن این تست و اخذ استاندارد از مراجع معتبر اروپا شدند. در مورد اتوبوس‌های ولوو مدل‌های تولیدی در ایران که شامل مدل‌هایی از سری 8500 و 8700 ولوو هستند با احراز استاندارد مذکور طراحی شده‌اند.

لازم به توجه است که یکی از مهم‌ترین نکات در خصوص ایمنی سرنشینان در تصادفات و به‌خصوص واژگونی، بستن کمربند ایمنی است. چه این که در حادثهٔ اخیر رعایت همین مورد نیز می‌توانست به کاهش شدید آسیب‌ها منجر شود. با وجود این که اهمیت این موضوع برای همهٔ ما روشن است، در مورد مسافران اتوبوس‌ها دراین‌باره آموزش و نظارت کافی از سوی پلیس و سایر نهادها صورت نمی‌گیرد.

این حادثه در کشور ما اولین نبود؛ تیر ماه سال گذشته دو اتوبوس حامل جوانان افسر وظیفه ارتش دچار سانحه شدند که منجر به فوت 19 تن شد. در آبان ماه گذشته اتوبوس حمل زائران کربلا در محور اقلید – یاسوج واژگون شد که در آن 28 نفر زندگی خود را از دست دادند.

شاید لازم باشد پیش از توجه به ده‌ها عامل پیچیده، ابتدا سعی کنیم به یک سؤال مهم بپردازیم: آیا ما می‌خواهیم این آخرین فاجعه باشد؟

به امید سربلندی ایران عزیز

مصطفی حسنی