تحلیل کتاب جای خالی سلوچ اثر محمود دولت آبادی، مرگان که سر از بالین برداشت سلوچ نبود.

مرگان که سر از بالین برداشت سلوچ نبود. قهرمان داستان زنی است که در نبود شوی خود وارد فاجعه ای از زندگی می شود. سه فرزند وی نیز دچار یتیم وارگی و بی پدری شده و رفتن سلوچ را باور ندارند. داستان در فضای روستای کویری خشک در جریان است. مرگان به دنبال نشانه ای است تا به خودش بقبولاند که سلوچ نرفته؛ اما گرچه وی به سلوچ کششی نداشت و عادت بود که آن دو را کنار هم نگاه می داشت اما به دنبال سلوچ نگاهش را بی اختیار به این سو و آن سو می چرخاند.
مرگان تنهای تنهاست. هیچ کس مشکل اورا جدی نمی گیرد. به مسلمه گفت: رفته! بابای هاجر رفته. او نیز همچون دیگر بی تفاوت گفت: رفته؟ رفته که رفته. جای بهتر که گیر نیاورد خودش بر می گردد کجا را پیدا می کند او؟
جمله “ننه نان” که در خانه از زبان فرزندانش روانه می گشت برای مرگان تداعی کننده تنهایی هایش بود…
مرگان چه باید می کرد. سخت مبهوت بود و سردر گم. غم مرگان در طول داستان فضایی سوگستانی را در مخاطب بر می انگیزاند.
درون مرگان آتشباران بود. غوغای خاموش.
آب از چشم های مرگان روان بود و او خود مایل بود بپندارد که از باد است. نمی خواست به روی خود بیاورد که دارد می گرید…
زندگی با جای خالی سلوچ با حضور پررنگ مرگان فصل های خود را طی می کرد. تصویری مهیب از فقر و روزهای سرد زمستانی، کارکردن دو پسر بچه، زنی تنها و تامین مخارج زندگی با هر کاری که بشود از پارو کردن برف بام خانه های اهالی ده تا بیگاری های دیگر.
ازدواج زود هنگام دختر مرگان قربانی شده ای برآمده از دل شرایط سخت زندگی. دختری که هنوز به سیزده سال نرسیده بود. ترسیم فضای عروسی که پر بود از کسالت گویی بیان کننده امری است از سر ناچاری و درد.
بعد از این ماجرا پسر بزرگ خانواده نیز در آشوبی ناکار و افلیج می شود. موجودی در هاله ای از بهت، خاموشی را برگزیده. کاری ترین ضربه بر روح مرگان.
قدرت و نفوذ مالکان برای تصاحب خدازمینی که اهالی ده برروی آن کار می کردند و روزنه ای برای ایشان بود دانه دردی دیگر را در دل مرگان کاشت.
در طی داستان، حضور سلوچ گهگاه نمود می یابد. عده ای خبر از مرگ او را می آورند و عده ای می گفتند سلوچ در معدن شاهرود مشغول به کار است. خالی شدن روستا. مهاجرت گروه گروه از مردم ده به شهر و موقعیت جدید کشاورزی در داستان نشان از تمرکز نویسنده تنها بر مرگان نبوده بلکه هدف از ترسیم قامت یک زن بیان کشاکش های زندگی در خلال آن بوده است. گویی درد و رنج اهالی ده در نمادی از یک زن رسوخ می کند.
موضوع جای خالی سلوچ بر واقعیت های زندگی بنا نهاده شده است. نویسنده مانند کلیدر موضوعاتی رئالیستی را به معرض دید گذاشته است. فقر، بی پدری، مهاجرت، ظلم و جور مالکان.
در کنار تمام این مضامین، کار، همیشه در نزد دولت آبادی ستوده شده است و نحوه کارکردن مردم جزئی از دغدغه وی بوده است. در طی داستان با چیزی باور نکردنی و ساختگی روبرو نمی شویم . ویژگی های خلقی و شیوه اندیشیدن همه از زندگی واقعی گرفته شده است. مرگان نیز روح مهربانی را تکه تکه در جای جای روستای زمین به یادگاری می گذارد و می رود به امید ساختن آینده ای نو و کار در معدن…
ترسیم فقر نیز یکی دیگر از درون مایه های این رمان بوده است. چهره زشت فقر در پاهای مرگان اینگونه به تصویر کشیده می شود:

باد و بیابان، بیابان و باد، تنهایی و ناامیدی، پاهای برهنه مرگان از سرما به نال درآمده بودند. انگشت های پاها آشکارا می نالیدند.

فقر دو برادر را به جان هم می اندازد. درصحنه ای می بینیم که فقر و گرسنگی مهر را به باد داده و خون به ارمغان می آورد.
اگر برف برای اهالی ده نان بود هزار دانه گندم بود و یک مشت زیره اما برای مرگان جز خواری به همراه نداشت. این داستان یکی از قوی ترین داستان هایی است که راجع به فقر و مبارزه به خاطر حیات نوشته شده است. بیان مهاجرت روستانشینان در پی عواملی چون تغییرات اجتماعی و نابودی نظام سنتی کشاورزی و کمبود آب و کویری بودن منطقه اساس و پایه جای خالی سلوچ را شاکله بخشیده است. با دقت در رمان، این نکته آشکار می شود که مهاجرت آن ها تنها برای کار و درآمد کافی می باشد و کمتر صحبت از جاذبه شهری و فرار از ولایت بوده شاید اگر موقعیت مناسب در همان ده فراهم بود هرگز مهاجرت به ذهن شان خطور نمی کرد.
تقابل سنت و مدرنیته شدن و ترسیم فضای شکست در مقابل نظام جدید و وجود تراکتوری که مانند غولی ناموفق در گوشه ای از زمین روستا به اهالی ده دهن کجی می کند می خواهد به ساکنین آن بفهماند که نمی خواهد در ده تحول ایجاد نماید. در رمان جای خالی سلوچ وجود عشق در مه غلیظی خواننده را دچار تردید می سازد که آیا عشق هست یا خیر؟
دولت آبادی عشق را ناپدید شده نشان می دهد. وقتی سلوچ می رود عشق رنگ باخته است. وقتی دو برادر برای نان می جنگند عشق رنگ باخته است. وقتی هجرت رخ می دهد عشق رنگ باخته وقتی ازدواج هاجر از سر اجبار است نه عشق. اما وقتی در پس تمام این مشکلات زنی قد خم نمی کند این یعنی عشق. بیان عشقی که در یک نفر متبلور شده و سعی در پراکندن انوارش دارد. مرگان آغشته از عشق است. عشق به زندگی به شوی خود به فرزندانش و به کار. عشق فرصت می خواهد. گرچه جوهر عشق عمیق ترین خصلت مرگان بود. گویی بیگانه ترین خصلت شده بود و غصب شده بود. شاید بشود گفت: تاراج… نویسنده آن را کهنه و زنگ زده ساخته است. عشق محو… تازه در می یابی که چه از دست داده ای که چه عزیزی از تو گم شده است: سلوچ.
از لحاظ سبک و ساختار، این اثر نشانه جا افتادگی نویسنده در فرم رمان است. زبان جای خالی سلوچ مانند پلی است که زبان بقیه آثار وی را به کلیدر وصل می کند.اگر زبان کلیدر برای این اثر انتخاب می شد زبان مناسبی نبود. جملات موجز و کوتاه اند. زبان گاهی به شعر نزدیک می شود.

پاره پاره کویر. پاره پاره سراب. آفتاب و خاک و شوره زار…

گونه ای مرثیه و مویه را نیز در قلم وی می بینیم. بهره بردن از اصطلاحات و کنایات و واژگان محلی نیز رنگ و بوی داستان را در شمار ادبیات اقلیمی جای می دهد. کلاونگ به معنی معلق. قنه به معنی نوک. شلار به معنی جلوه فروشی نمونه هایی از این کاربرد زبانی هستند.
در جای خالی سلوچ نوع روایت از گونه توصیفی است. توصیف یک منظره و یا شخصیت ها و خلق و خوی هایشان به خواننده امکان می دهد تا در ذهن اش به تصویر سازی بپردازد. حضور نویسنده در این داستان کمتر حس می شود. اما همان شیوه دانای کل را در پرداخت داستان می بینیم و در جاهایی نویسنده را در حال گفتگو با شخصیت های داستان حس می کنیم.

به سرما نباید مجال داد. تو اگر بمانی او می تازد. یک جا نباید بمانی. سرمای کویر ناجوانمردانه می تازد…

اما ویژگی مهم روایت این داستان حدیث نفس و گفتگو است. عنصر گفتگو در داستان به تناسب شخصیت ها در نوسان است. برخی عامیانه و برخی جاها لفظ قلم و مودبانه است. گفتگو تنها زینت داستان نیست بلکه در خلال آن به کشف هزاران نکته از روشن شدن شخصیت ها تا ورود به جزئیات حوادث. در جای خالی سلوچ نیمه بیشتری از داستان به برگزاری گفت و گوی شخصیت ها باهم می گذرد.