نخستین حرکت انقلابی امام خمینی چه بود؟

خروج رضاشاه از ایران در سال 1320 و روی کار آمدن شاه جوان، از چند منظر قابل تأمل است؛ من‌‎جمله دهه‌ 1320 را باید دوران دموکراسی ناقص و اوج فعالیت گروهها و احزاب مختلف در ایران دوران پهلوی به حساب آوریم. علاوه بر این، در این دوران فضا برای طرح مسائل مختلف سیاسی، فرهنگی و البته مذهبی فراهم شده بود. در همین خصوص، روحانی به نام علی‌اکبر حکمی‌زاده کتابی با عنوان «اسرار هزار ساله» در سال 1322 منتشر کرد که در آن زمان تألیف این کتاب بسیار عجیب و خاص محسوب می‌شد. این کتاب به ظاهر برای حذف خرافات از دین اسلام و مطرح کردن مسائل جدیدی در این حوزه به چاپ رسید ولی باید مدعی شد که حاکمیت و در رأس آنها، دربار نقش مهمی در فراهم نمودن فضای مناسب برای انتشار این کتاب ایجاد کرد.

نویسنده کتاب که از روحانیون بنام شهر قم محسوب می‌شد و به واسطه شهرت پدرش نیز کاملا شناخته شده بود، تلاش کرد با طرح سؤالاتی از مراجع تقلید، خود را به عنوان یک مصلح دینی و البته اجتماعی به حساب آورد. این در حالی است که وی بر اثر علاقه و گرایش به آراء احمد کسروی، مورد حمایت حکومت پهلوی قرار داشت. آیت الله خمینی که در آن زمان طلبه نسبتا جوانی محسوب می‌شد، دقیقا یک سال پس از انتشار کتاب اسرار هزار ساله، اقدام به تألیف کتاب «کشف‌الاسرار» نمود که این کتاب به عنوان نخستین حرکت انقلابی و اعتراضی ایشان علیه حکومت پهلوی و انحرافات دینی محسوب می‌شود.

پیش زمینه‌ تدوین کتاب «کشف‌الاسرار» چه بود؟

شروع حکومت پهلوی دوم را باید دوران اجتماع اندیشه‌های متفاوت و البته متضاد در ایران دانست. در این دوران شاهد حضور و البته تقابل گرایشهای مختلفی در خصوص مسائل سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و البته مذهبی هستیم. نسل جدیدی که به واسطه تحصیل در فرنگ، با عنوان تجددخواه شناخته می‌شدند، عقاید متفاوتی داشتند. در این میان اکثر این افراد به عنوان مصلح اجتماعی محسوب می‌شدند ولی برخی همچون احمد کسروی خود را فراتر از یک نویسنده و تجددخواه مطرح کردند و با طرح مباحث انحرافی در حوزه دین اسلام و البته مذهب تشیع، به دنبال تأسیس یک فرقه‌ کاملا گمراه برآمدند که البته در این مسیر، مورد حمایت حکومت نیز قرار داشتند. کسروی که در ابتدا خود نیز روحانی بود، پس از تحصیل علوم جدید در مدرسه آمریکایی، به‌کلی تغییر موضوع داد و پس از به کنار نهادن لباس روحانیت، به شدت ملی‌گرا و ناسیونالیست شد. وی تنها راه برون رفت ایران از شرایط عقب‌‍ماندگی و حرکت در مسیر توسعه را ملی‌گرایی، کنار گذاشتن اعتقادات مذهبی و به‌خصوص شیعه‌گری و مبارزه با خرافات اعلام کرد. در کنار وی، روحانیون دیگری از جمله «شریعت سنگلجی» و البته «علی‌اکبر حکمی‌زاده» که هر دو این افراد نیز از روحانیون بنام بودند، تحت تأثیر نظرات کسروی قرار گرفتند.

حکمی‌زاده که به واسطه شهرت پدرش در حوزه علمیه قم، شخصیت نسبتا شناخته شده‌ای در میان روحانیون محسوب می‌شد، به واسطه نزدیک شدن به کسروی و مطالعه آثار وی، کاملا تحت تأثیر او قرار گرفت. این تأثیر در نهایت خود را در قالب جزوه‌ای با عنوان «اسرار هزار ساله» نمایان ساخت. نویسنده جزوه اسرار هزار ساله که در ابتدا شخصیت بسیار مقید و البته متعصبی نیز بود، هدف اصلی تدوین این کتاب را زدودن خرافات از دین عنوان کرد. این جزوه در واقع شرح تفصیلی 13 پرسشی است که در آغاز سال 1322 ه.ش برای روحانیون و اهل مطالعه فرستاده شده است. البته حکمی‌زاده در انتهای جزوه از مراجع تقلید درخواست پاسخ به این پرسشها را دارد.
سؤالات 13 گانه حکمی زاده طوری طرح‌ریزی شده است که از منظر خواننده موضوعات مهم و قابل تأملی محسوب می‌شود ولی با مطالعه دقیق این جزوه، مشخص می‌شود که طرح این سؤالات تنها برای گمراهی بوده است زیرا در جای جای این جزوه، شاهد توهین به دین اسلام و به خصوص مذهب تشیع و ترویج فرقه وهابیت هستیم. همین مسئله باعث شد که حکومت پهلوی پس از انتشار کتاب، حکمی‌زاده و البته کسروی را مورد حمایت جدی خود قرار دهد. دقیقا یک سال پس از انتشار این جزوه از سوی حکمی‌زاده و در شرایطی که تقریبا هیچ‌گونه پاسخ روشنی از سوی مراجع و علما به سؤالات مطرح شده در این کتاب داده نشده بود، امام‌خمینی اقدام به تألیف کتاب «کشف‌الاسرار» نمود. این کتاب در سال 1323 و برای پاسخ‌دهی به شبهات مطرح شده از سوی حکمی زاده منتشر شد و به طور کلی در شش گفتار مهم شامل: توحید، امامت، روحانی، حکومت، قانون و حدیث و در مدت زمان شصت روز به رشته تحریر درآمد.

کتاب «کشف‌الاسرار» چه چیزی را آشکار می نمود؟

هرچند کتاب کشف‌الاسرار در پاسخ به جزوه اسرار هزار ساله تألیف شد ولی مباحث مطرح شده در این کتاب طوری تدوین شده است که مخاطب را با نگاه فلسفی و عمیق امام آشنا می‌سازد. ایشان علاوه بر پاسخگویی به حکمی‌زاده، بررسی مختصری از فلسفه یونان، فلسفه اسلامی و فلاسفه معاصر غرب داشته و حقانیت مذهب تشیع را با نگاهی فلسفی‌محور مورد بررسی قرار می‌دهد.

‏‏کشف الاسرار‏‏ اولین بار در سال 1323 و‏‎ ‎‏چاپ سوم آن در سال 1327 در 334 صفحه توسط کتابفروشی علمیه اسلامیه‏‎ ‎‏تهران انجام شده و سپس بارها تجدید چاپ گردید. کتاب فوق از فصل بندی و‏‎ ‎‏نظم مشخص در مطالب برخوردار نبوده و ظاهراً به مقتضای مسائلی که در کتاب‏‎ ‎‏اسرار هزار ساله‏‏ نوشته شده پاسخگویی پرداخته است.

کتاب ‏‏کشف الاسرار‏‎ ‎‏محتوی مطالب متنوع اعتقادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی بوده و در عین حال‏‎ ‎‏خیانتهای رضاخان در آن با صراحت بیان شده است. نقدهای حکمی زاده درباره‏‎ ‎‏مسائل حکومتی اسلام به ناچار امام را که متکفل پاسخ به همه اشکالات او بودند را‏‎ ‎‏به وادی مباحث ولایت فقیه و شأن فقها کشانده است.

مطالب مربوط به ولایت فقیه‏‎ ‎‏را در صفحات 179 تا 192 و 221 تا 224 این کتاب می توان مورد مطالعه قرار‏‎ ‎‏داد. ولایت فقیه در عصر غیبت در این کتاب بدون توضیح وافی و پرداختن به‏‎ ‎‏فروع مسأله مطرح شده است و حتی با تردید همراه بوده است امام در این زمینه‏‎ ‎‏می فرمایند: «ولایت مجتهد که مورد سؤال است از روز اول میان خود مجتهدین‏‎ ‎‏مورد بحث بوده؛ هم در اصل داشتن ولایت و نداشتن و هم در حدود ولایت و دامنۀ‏‎ ‎‏حکومت او، این یکی از فروع فقهیه است که طرفین دلیلهائی می آورند که عمده‏‎ ‎‏آنها احادیثی است که از پیغمبر و امام وارد شده است.»

آخرین گفتار موجود در کتاب کشف‌الاسرار، موضوع «حدیث» است. در این بخش به طور شفاف به نویسنده کتاب اسرار هزار ساله پاسخ می‌دهد که نسخ در احکام اسلامی اصلا راه ندارد. در واقع این بخش از کتاب کشف‌الاسرار ماهیت اثر حکمی‌زاده را زیر سؤال می‌برد زیرا کتاب اسرار هزار ساله به ظاهر در راستای زدودن خرافات از اسلام تدوین شده است در حالی‌که از منظر حضرت امام، آیین و اصول اسلامی به گونه‌ای است که امکان خرافاتی شدن و نسخ آنها اصلا وجود ندارد. البته در این بخش دلایل کم‌توجهی مردم به دین مورد بررسی قرار می‌گیرد و صراحتا اعلام می‌شود این مسئله نه به خاطر اصل دین بلکه به واسطه نوع عملکرد حکومت اتفاق افتاده است.

پی نوشت:
1- رازگشایی از اسرار هزارساله، فرید نودهی، موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران
2- پرتال امام خمینی