فال حافظ با معنی و تعبیر ساده و روان

اولین بار فال حافظ پس از وفات او گرفته شد. اگرچه حافظ خود نیز تفأل می‌زد اما مشخص نیست که این تفأل با چه وسیله‌ای صورت می‌گرفته است. تنها در ابیاتی اشاره می‌کند که وقتی غصه به او روی می‌آورد، برای دور کردن غم، امیدواری و کامروایی فال می‌زده است:

اولین فال به اشعار حافظ، بلافاصله پس از مرگ او بود که عده‌ای از نماز گزاردن بر جنازه‌اش امتناع کردند و یا بنا به نقلی دیگر اجازه نمی‌دادند حافظ در گورستان مصلی دفن شود. در این میان اشعار حافظ را در سبدی گذاشتند و از کودکی خواستند یکی از این اشعار را بردارد. غزل با مطلع «کنون که می‌دمد از بوستان نسیم بهشت / من و شراب فرح‌بخش و یار حورسرشت» بیرون آمد که بیتی از آن غزل چنین است:

قدم دریغ مدار از جنازه ی حافظ
که گرچه غرق گناهست می‌رود به بهشت

بیرون آمدن چنین شعری علاوه بر آنکه مایه شگفتی بود، نشان از جایگاه حافظ داشت و باعث شد ریاکاران از موضع خود عقب‌نشینی کنند.
مورخان در کتب و منابعی همچون تاریخ دِیار بَکریه، تاریخ اولین فال حافظ را هفتاد سال پس از مرگ حافظ نوشته‌اند. تفأل به دیوان حافظ در زمان صفویه به اوج خودش رسید تا جایی که حکایت‌های عجیبی نیز از اعتبار فال حافظ نقل می‌شود که در بخش بعد به تعدادی از آنها اشاره خواهیم کرد.
پس از آن که حافظ جای خود را در خانه همه ایرانیان باز کرد، رسم و رسوماتی در زمینه تفأل به دیوان حافظ وارد فرهنگ مردم شد. در این میان می‌توان به حضور پررنگ فال حافظ در آداب و رسوم شب یلدا در سده‌های اخیر اشاره کرد. عید نوروز بر سر سفره هفت‌سین، بعداز ظهر سیزده به در، تیرماه سیزده شو (جشن تیرگان) و اعیاد ملی و مذهبی، دیگر زمان‌های فال گرفتن با دیوان حافظ است. برای این کار، یک نفر از بزرگان خانواده یا کسی که بتواند شعر را به خوبی بخواند یا کسی که دیگران معتقدند به اصطلاح خوب فال می‌گیرد نیت می‌کند، یعنی در دل آرزویی می‌کند. سپس به طور تصادفی صفحه‌ای را از کتاب حافظ می‌گشاید و با صدای بلند شروع به خواندن می‌کند.
فال حافظ در طول زمان‌ها گرفته می‌شد و تا امروز نیز ادامه دارد؛ هرچند در روزگار ما نسبت به قرون گذشته، قداستش را از دست داده و بیشتر به عنوان یک امر تفننی و سرگرمی درآمده است.

سه حکایت از فال گرفتن افراد مشهور و فال‌های تاریخ‌ساز

شاه اسماعیل اول، مؤسس سلسله صفویه به همراه ملا مگس، یکی از ملا‌های جاهل و متعصب به زیارت قبر حافظ رفت. ملا مگس به شاه اصرار کرد که بقعه حافظ را منهدم کند و حافظ را به پیروی طریقه سنت و جماعت متهم کرد. شاه امضای این تصمیم را به تفأل به دیوان حافظ موکول کرد و وقتی دیوان را گشود این مطلع آمد:

جوزا سحر نهاد حمایل برابرم
یعنی غلام شاهم و سوگند می‌خورم

شاه اسماعیل اول این مطلع را به منزله سوگند و وفاداری و بیعت خود دانسته بسیار خشنود و خرم شد. چون ملا مگس باز اصرار کرد، شاه دوباره دیوان حافظ را باز کرد، این بیت آمد که در ظاهر خطاب به ملا مگس بود:

ای مگس حضرت سیمرغ نه جولانگه تست
عرض خود می‌بری و زحمت ما می‌داری

بعد از آن ملا مگس ساکت شد.

هنگامی که شاه عباس دوم قصد جنگ با آذربایجان را داشت و تبریز، پایتخت آن ملک را هدف مقصود قرار داده بود؛ چون برای امضای این عزیمت به دیوان حافظ تفأل زد این بیت برآمد:

عراق و فارس گرفتی به شعر خود حافظ
بیا که نوبت بغداد و وقت تبریز است

این بیت شاه را بر عزیمت خود استوار ساخت و عاقبت کار به فتح و پیروزی او منجر شد.

شاه عباس دوم غلامی به نام سیاوش داشت. دیگر غلامان از راه حقد، کینه‌ورزی و حسد درصدد قتل او بودند و همواره علیه وی نزد پادشاه سعایت و سخن‌چینی می‌کردند و او را واجب القتل می‌دانستند. شاه، چون در این باب فالی از دیوان حافظ برگرفت، این بیت برآمد:

شاه ترکان سخن مدعیان می‌شنود

شرمی از مظلمه خون سیاوشش باد

منبع: کتاب از سعدی تا جامی، نوشته ادوارد براون (شرق شناس) با ترجمه و حواشی علی‌اصغر حکمت

دیوان حافظ کتابی مورد علاقه و احترام ایرانیان است و بعد از قرآن پرمخاطب‌ترین کتاب بوده و جایگاه خاصی دارد. ادبیان و محققان همواره در پی آن بوده‌اند که بفهمند چرا فال حافظ این اندازه با مقبولیت عامه فارسی‌زبانان و بخصوص ایرانیان روبرو بوده است.

بهاء‌الدین خرمشاهی حافظ‌پژوه مشهور درباره دلیل اینکه فال حافظ درمیان همه اقشار جامعه و در طی قرون فراگیر شده می‌گوید:«راز فال حافظ نظرکردگی اوست. حافظ نظر کرده است، او به مردم ایران نظر دارد و مردم به او نظر دارند و خدا به هر دو.»
میرجلال الدین کزازی پژوهشگر در این زمینه می‌گوید:«شیوه سخنوری حافظ به گونه‌ای است که امکان فال زدن با دیوان او را فراهم می‌آورد. حافظ آنچنان نغز و نهان و هنرورزانه پیوند‌هایی پنهان در میان واژه‌ها و پاره‌های پندار خویش در بیت، پدید می‌آورد که از بیت او می‌توان بیش از یک گزارش کرد. از همین روست که هر کسی می‌تواند بیت یا غزل را بر پایه اندیشه و خواست خود بگذارد و پیامی را که می‌خواهد در آن بیابد. از سوی دیگر پیوند‌های نهانی و فراسویی حافظ با جهان راز شاید انگیزه‌ای است دیگر که چنین ویژگی شگفت‌آوری به سروده‌های او بخشیده است.»
امیر اسماعیل آذر استاد ادبیات فارسی دلیل درست بودن فال حافظ را وصل بودن حافظ به عالم غیب می‌داند و اضافه می‌کند:«بیشترین نگاه حافظ در غزل به قرآن مجید است؛ یعنی شما در کمتر غزلی از اشعار حافظ ممکن است جای آیه‌ای از قرآن و حدیثی را نیابید. به نظر من اینکه حافظ را با لقب لسان‌الغیب می‌شناسند، به این دلیل است که حافظ با قرآن پیوند ذهنی و روحی داشته است؛ بنابراین به دیوانش تفأل می‌زنند، نام خدای تعالی را می‌برند و از خدا می‌خواهند که آن‌ها را به غیب وصل کند.»
منصور رستگار فسایی یکی دیگر از حافظ‌پژوهان درباره علاقه‌مندی ایرانیان به فال حافظ بر این باور است:«حافظ نماد آرزومندی‌های تاریخی و ذوق هنری و زیبایی‌شناسانه ایرانیان و بازتاب همه احساس‌های نیک و بدی است که بسیاری از مردم ایران آن را حس می کنند ولی نمی‌توانند این احساس‌ها را بیان کنند. به همین دلیل است که ایرانیان با دیوان حافظ فال می‌گیرند. فال حافظ یک امر خرافی و تصادفی نیست بلکه ما اندیشه خود را در کنار اندیشه حافظ قرار می‌دهیم و پس از آن به یک نتیجه‌گیری می‌رسیم. بنابراین فال حافظ یک مشاوره آگاهانه با اوست و این امر تنها در یک جامعه توسعه یافته امکان وقوع می‌یابد. به عبارت دیگر فال حافظ بازتاب و آیینه یک ملت رشد یافته است.»
همه این سخنان در جای خود درست و برآیندشان راز ماندگاری فال حافظ است، حافظ از طرفی از طریق انس با قرآن به عالم غیب متصل بوده و از طرف دیگر سخنش به دلیل وجود صنعت شعری ایهام دارای معانی متعدد است که هرکدام از معانی با یکی از حالات درونی انسان‌ها هماهنگی دارد.

شخصی که در کاری دچار تردید شده است و خواهان راهنمایی است یا برای خبر گرفتن از آینده درخواست فال دارد؛ قبل از گرفتن فال، دیوان حافظ را با احترام از قسمت شیرازه کتاب در دست چپ می‌گیرد. طبق سنت فال‌گیری، این دیوان باید مجموعه‌ای از تمامی اشعار حافظ باشد و صرفاً منتخب بهترین شعرهای حافظ شیرازی نباشد. آن‌گاه با توجه به میزان عقاید مذهبی‌اش یک حمد و سوره می‌خواند و صلواتی نیز نثار روح حافظ می‌کنند. در زمان‌های قدیم بعد از خواندن فاتحه ممکن بود نذر کنند که اگر حافظ گره از کارشان گشود، تعدادی شمع بر سر مزار او روشن کنند که البته این رسم اکنون منسوخ شده است. بعد از خواندن فاتحه و نذر جملات متعددی هست که توسط فال‌گیرنده گفته می‌شود؛ نمونه‌ای از این جملات عبارتند از:

آنگاه شخص ضمن خواهش قلبی از خواجه برای راهنمایی، نیت می‌کند و با انگشت دست راست خود صفحه‌ای را می‌گشاید. بعضی‌ها در این مرحله برای اینکه بیشتر بر نیت و احوال قلبی خویش تمرکز کنند، چشمان خود را می‌بندند.
کتاب که گشوده شد، اولین غزل صفحه سمت راست فال اوست. فرد شعر را می‌خواند و آن را شخصی‌سازی می‌کند، یعنی تصور می‌کند که حافظ تنها و تنها او را مخاطب سرودن این شعر قرار داده است. در هر غزل، یک بیت بیش از بقیه با حال و هوای فرد مناسبت دارد و شخص با بخشی از شعر بیشتر از بقیه ابیات ارتباط برقرار می‌کند که همان قسمت خاص فال او محسوب می‌شود.

کسی که فال حافظ می‌گیرد، گاهی منظور دقیق حافظ را دریافت نمی‌کند و با توجه به هدف و نیت خود، از شعر حافظ به راه درست و مقصود نمی‌رسد؛ یا اینکه نمی‌داند دقیقاً کدام بیت حافظ در جواب او بوده است. در این صورت برای بیرون آمدن از سردرگمی دو روش وجود دارد؛ اول اینکه مجدداً به دیوان خواجه تفأل بزند. عده‌ای این کار را نوعی بی‌احترامی به جایگاه حافظ و قول او می‌دانند؛ پس بهتر است که صاحب فال از روش دوم برای درک منظور حافظ بهره بگیرد و آن ادامه صحبت و مشورت با حافظ در همان صفحه است. بنابراین شخص غزلی را که بلافاصله پس از غزل فال آمده، می‌خواند. این غزل شاهد فال نام دارد و به فرد کمک می‌کند که دریابد حافظ درمورد نیت او چه نظری دارد. در حقیقت شاهد فال نظر شخصی حافظ و تأییدی بر فال محسوب می‌شود. نظریه دیگری که درباره شاهد فال وجود دارد، این است که غزل بالای سمت راست جواب تفأل است، منتها اگر وسط غزل باشد، از ابتدای غزل که در صفحه پشت است، خوانده می‌شود و سه بیت از غزل بعدی شاهد فال خواهد بود. برخی هفت غزل بعد از فال را به عنوان شاهد فال درنظر می‌گیرند. در میان نظریات مختلف درباره شاهد فال، غزل بلافاصله بعد به عنوان شاهد فال معتبرتر است.

همان‌گونه که تفأل آدابی مخصوص به خود را دارد و بایستی در زمان درست و با نیت صحیح و خیر انجام شود؛ تعبیر و تفسیر فال نیز شرایط خاصی دارد. در قدم اول هیچ کسی بهتر از خود فرد نمی‌تواند فال را تفسیر کند چون فقط اوست که به حالات درونی خویش آگاه است و واقعاً می‌داند نیت او چیست و خواسته‌های قلبی‌اش به چه موضوعاتی برمی‌گردد.
یکی از دشواری‌های تعبیر و تفسیر فال حافظ برای مخاطب امروزی فهم معنی واژگان حافظ است که مسئله‌ای کاملاً بدیهی می‌باشد. با توجه به اینکه حافظ حدود هفت قرن با ما فاصله دارد، تعدادی از واژگان زمان او منسوخ شده یا تغییر کاربرد پیدا کرده است و اصطلاحات پیچیده ادبی او نیاز به معنی شدن دارند. همچنین به دلیل زبان رمزی حافظ و تشبیهات و کنایات که در شعر حافظ فراوان یافت می‌شود، تفسیر توسط خود شخص با سختی همراه است و حتی گاهی ممکن نیست. در چنین مواقعی باید به فردی آگاه از دنیای شعر مراجعه کنید و بخواهید که مقصود حافظ را برای شما بیان کند.
این روزها که فال حافظ آنلاین در میان افراد جامعه رایج و پرکاربرد شده است، بهترین راه برای تفسیر و تأویل فال، یافتن سایتی است که تفسیرهایش اصولی‌تر و دقیق‌تر باشد و از کتب تفسیر شعر موثق و مطمئن برای معنی کردن شعر بهره برده باشد. سایت ستاره با توجه به قرار دادن منابع شعری معتبر از اساتید شناخته شده ادبیات به عنوان مبنای تعبیر و تفسیر فال، معتبرترین فال حافظ آنلاین را در اختیار دارد.