جنگل‌تراشی و تجاوز به حریم رودخانه‌ها؛ عوامل اصلی بحران سیل در ایران

آیا بارورسازی ابرها نقشی در وقوع سیل‌های اخیر دارد؟

کارشناسان یکی از عوامل وقوع سیل های اخیر در استان‌های گلستان، فارس، لرستان و خوزستان را نیز به تغییر اقلیم نسبت داده اند اما برخی از استادان و صاحبنظران این عرصه معتقدند قضاوت کردن در این زمینه زود است و اثبات نقش تغییر اقلیم در وقوع این سیل‌های فراگیر، نیازمند زمان است.

حسن لشکری، رییس اندیشکده اقلیم و آمایش سرزمین به علت چرایی وقوع بارش های سیل آسای اخیر ایران اشاره کرد و گفت: برای ایجاد بارش باید چند عامل به طور همزمان در جو رخ بدهد که اولین آن وجود شرایط ناپایداری در جو است. هرچه عمق ناپایداری بیشتر باشد، بارش‌ها شدیدتر می‌شود. دومین عامل نیز نفوذ رطوبت مناسب به سامانه ناپایدار است چرا که شدت بارش‌ها با میزان تغذیه رطوبت به درون سامانه ارتباط مستقیم دارد.

وی افزود:«این پدیده» تقریبا نادر در ۵۰ سال اخیر، متاثر از بر هم کنش چند پدیده جوی است. برای مثال می‌توان به این موضوع اشاره کرد که موتور محرک جو سیاره زمین، انرژی خورشید است. این انرژی که به آن سیکل‌های خورشیدی نیز گفته می‌شود دارای نوساناتی است و به همین دلیل انرژی ورودی به سیاره زمین ثابت نیست.

این استاد آب و هواشناسی دانشگاه شهید بهشتی اظهارداشت: سیکل‌های خورشیدی دارای دوره‌های کوچک تقریبا ۱۱ ساله هستند. در بخشی از این سیکل مقادیر انرژی خروجی از خورشید کمتر و در بخش دیگری از آن افزایش می‌یابد که این افزایش یا کاهش انرژی با تعداد لکه‌های ظاهر شده روی سطح بیرونی خورشید در ارتباط است. این انرژی پس از خروج از خورشید وارد جو، پوسته زمین و اقیانوس‌ها و در آن‌ها ذخیره می‌شود. متقابلا زمین، جو و اقیانوس‌ها نیز با تابش، انرژی را به بیرون از خود منتقل می کنند.

وی ادامه داد: هم اکنون از نظر موقعیت زمانی در انتهای یک سیکل خورشیدی و شروع سیکل بعدی قرار داریم و تعداد لکه‌های خورشیدی در حالت صاف یا تقریبا بدون لکه هستند؛ بر اساس تصاویر گرفته شده از سطح خورشید توسط رصد خانه دینامیک خورشیدی تلسکوپ فضایی، در طول سه ماه گذشته سطح خورشید عاری از هر گونه لکه خورشیدی بود.

وی با اشاره به اینکه یکی دیگر از پدیده‌های موثر بر بارش‌ها پدیده‌های پیوند از دور هستند، تصریح کرد: این پدیده‌ها در مناطق دوردست تشکیل می‌شوند ولی می‌توانند اقلیم مناطق بسیار دوردست را متاثر سازند. نوسان اطلس شمالی و پدیده نوسان جنوبی از انواع پدیده‌های پیوند از دور هستند. هم اکنون در فاز مثبت پدیده نوسان جنوبی -النینو- قرار داریم.

به گفته وی، با وقوع پدیده النینو دمای آب اقیانوس‌ها به‌طور قابل ملاحظه‌ای افزایش پیدا می‌کند و شروع به حرکت به سمت مناطق دور دست می‌کند. این آب گرم به مناطق دیگر جابه‌جا می‌شود و در نتیجه افزایش تبخیر درون جو را در پی دارد. همچنین افزایش دمای سطح آب در اقیانوس‌ها و دریاهای گرم اطراف شبه جزیره عربستان میزان رطوبت انتقالی به سامانه‌های انتقالی بر منطقه را افزایش می دهد.

رییس اندیشکده اقلیم و آمایش سرزمین در ادامه با اشاره به اینکه یکی از سامانه‌های موثر در بارش‌های امسال سامانه سودانی بود، تصریح کرد: به دلیل وقوع پدیده النینو مقدار رطوبت ورودی به این سامانه افزایش و ضمن تقویت مکرر این سامانه، حجم رطوبت انتقالی بر جو ایران افزایش پیدا کرده است البته این سامانه روی کشور سودان تشکیل شده و با انتقال رطوبت مناسب به درون آن شرایط ترمودینامیکی مطلوبی پیدا کرده است که ضمن تقویت در امتداد جریانات جنوبی، به ایران منتقل می‌شود.

این استاد آب و هواشناسی افزود: امسال در یک دهه اخیر جزو معدود سال‌هایی بود که واچرخند عربستان جابجایی شرق‌سوی بسیار خوبی داشت و سبب انتقال رطوبت دریای گرم عمان و اقیانوس هند به سامانه سودانی شد. این الگوی جوی سبب شد تا زمینه ورود سامانه سودانی به کشور ایران افزایش یابد و با استقرار مناسب این واچرخند بر آب‌های گرم دریای عمان و عرب رطوبت قابل ملاحظه‌ای را به سامانه سودانی و جنوب ایران فرارفت کند.

بارندگی های اخیر ناشی از بارور کردن ابرها نیست

محمد درویش، دبیر سیاست محیط‌ زیست در مرکز بررسی‌‌های استراتژیک نهاد ریاست جمهوری نیز درباره سیل اخیر در کشور گفت: آنچه در کشور ما رخ داد اتفاق کم‌نظیری بود، در واقع یک جریان قطبی مشهور به «جت استریم» توانست بعد از از مدت‌ها وارد خاورمیانه شود و از شرق مدیترانه کشورهای فلسطین، اردن، عراق و ایران را درگیر کند و تا شبه قاره هند پیش رود.

عضو هیات علمی موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور اظهار داشت: در این میان برخی دنبال تئوری‌های توهم توطئه هستند و مدعی می‌شوند که سیل به خاطر دستکاری ابرها (بارور کردن ابرها) به وجود آمده است، این افراد یک زمان مدعی بودند که نمی‌گذارند ابرها وارد کشور ما شود حالا می‌گویند ابرها را به این سمت هدایت کردند؛ درحالیکه اصلا صحبت این حرف‌ها نیست.

وی با اشاره به علت چرایی رخ دادن این سیلاب ها گفت: نتایج تحقیق یکی از پژوهشگران ایرانی که در مرکز تحقیقات علوم زمین در آلمان انجام شده، نشان داد که سدها روند رسوب‌گذاری را افزایش می‌دهند و باعث می‌شوند تا به تدریج دیگر رودخانه تحمل پذیرش حجم‌های سیلابی را نداشته باشد، در مورد گرگان‌رود هم همین اتفاق افتاد و دلیلی شد تا آب را پس بزند.

وی افزود: البته این سدها باعث می‌شوند که مردم در پایین‌دست اطمینان کاذب به توانمندی آنها پیدا کنند و در نتیجه به ساخت‌وساز و تجاوز به حریم سیلابی رودخانه‌ها اقدام کنند. در معمولان و پلدختر افتاد، بیشتر خانه‌هایی که تخریب شدند دقیقا در مسیر رودخانه کشکان قرار داشتند.

درویش عدم لایروبی را یکی دیگر از علت های وقوع سیل عنوان کرد و گفت: لایروبی نکردن بستر رودخانه‌ها نیز از عوامل تشدید سیل است و اگر لایروبی‌ها انجام می شد میزان تحمل و هدایت آب در رودخانه‌ها افزایش می‌یافت اما می‌بینیم که به علت پر شدن مسیل‌ها و مصب رودخانه‌ها، آب مسیر خود را به سمت رودخانه و در نهایت دریا پیدا نکرد و مثلا در شهر آق قلا سرگردان باقی ماند.

دبیر سیاست محیط‌ زیست در مرکز بررسی‌‌های استراتژیک نهاد ریاست جمهوری اظهارداشت: جنگل‌تراشی نیز در بروز سیل موثر است، در طول 60 سال اخیر حدود نیمی از وسعت جنگل‌های شمال کشور را از دست داده‌ایم به طوریکه وسعت این عرصه‌های جنگلی از سه و نیم میلیون هکتار در دهه 1320، اما اکنون به 1.6 میلیون هکتار رسیده است.همچنین در زاگرس حدود 30 درصد جنگل‌ها را از دست دادیم و حدود 15 میلیون بلوط از بین رفته است، درختان جوان در زاگرس بسیار کم دیده می‌شود و هر چه هست پایه‌های قدیمی است چون فشار دام به شدت افزایش یافته و دام‌ها نمی‌گذارند نهال جدیدی پا بگیرد.

عضو هیات علمی موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور درباره تاثیر سیستم هشدار سیل در جلوگیری از بروز سیل گفت: به جز استان خوزستان، سازمان آب دیگر استان‌های غربی کشور سیستم هشدار سیل نداشتند از این رو مردم غافلگیر شدند، در حالی که در خوزستان با اینکه حجم سیل بیشتر بود اما هیچ تلفاتی نداشتیم دلیل آن هم این بود که از روزهای قبل مدام اطلاع‌رسانی می‌شد و با دقت میزان تراز آب را مد نظر داشتند.

نقش تغییر اقلیم در بروز سیل های اخیر

بهلول علیجانی، استاد دانشگاه خوارزمی نیز درباره نقش تغییر اقلیم در بروز سیل های اخیر در کشور گفت: اگر بگوییم وقوع این سیل‌ها نشانه تغییر اقلیم است یعنی یک حالت «ترین» یا پدیده شدیدی رخ داده و این خسارت ها را به بار آورده است؛ از این دیدگاه می توان گفت که تغییر اقلیم در بروز سیل ها نقش داشته است، چون گفته شده که به علت تغییر اقلیم پدیده های «ترین» مانند خشکسالی ها، رگبارهای شدید و سیل ها پیش می آید.

وی ادامه داد: اما اگر بگوییم این تغییر اقلیم نیست بلکه وضعیت آبی کشور دارد به حالت طبیعی خود بر می گردد، باز می بینم که بارش ها در کشور بی نظم است یعنی به این صورت که یک سال اصلا باران نداریم و خشک است و سال بعد، باران به صورت رگبارهای شدید رخ می دهد بنابراین به این موضوع می توان از دو دیدگاه نگاه کرد.

علیجانی اظهار داشت: اما اگر بارش ها سال آینده نیز تکرار شود آن موقع دیگر نمی گوییم تغییر اقلیم در بروز سیل ها نقش داشته است بلکه می گوییم داریم وارد دوره تَرسالی می شویم و مشکلات کم آبی کشور در حال برطرف شدن است اما اگر فقط امسال باشد نشانه تغییر اقلیم است.

وی ادامه داد: می دانیم که تغییر اقلیم در جهان و در ایران اتفاق افتاده، هوای ایران گرمتر شده است، نشانه های تغییر اقلیم را مانند خشکسالی، سرما، سیل و گرمای شدید که بی سابقه نیز بودند در سال های گذشته داشتیم، اکنون هم که شاهد بروز سیل در کشور هستیم ممکن است یکی از آن نشانه ها باشد اما اگر سال بعد و سال بعد از آن هم تکرار شود می گوییم این نشانه های تغییر اقلیم نیست، خشکسالی تمام شده و داریم وارد دوره تَرسالی می شویم.

استاد دانشگاه خوارزمی در پاسخ به اینکه آیا می توانیم دلیل بروز سیل‌های اخیر را به تخریب محیط زیست نیز نسبت داد، گفت: بله می توانیم آن را به تخریب محیط زیست ربط دهیم یعنی وقتی بارش ها رگباری می شود آب باران در زمین نفوذ نمی کند یعنی ظرفیت نفوذ زمین بسیار کمتر از شدت این بارش‌هاست چون مراتع و جنگل را در بالادست نابود کرده ایم بنابراین باران در زمین جاری می شود و سیل راه می افتد.

وی اظهار داشت: گفته می شود در سیل اخیر در برخی جاها ارتفاع رسوبات تا سه متر رسیده است که علت آن تخریب خاک در بالادست است چون پوشش گیاهی از بین رفته و خاک در معرض تخریب قرار گرفته است بنابراین با کاهش توان جذب خاک به جاری شدن باران در سطح زمین و وقوع سیل کمک کرده ایم.

ضرورت شناسایی عوامل تغییر اقلیم

حمیدرضا خورشیدی، مدیرکل هواشناسی استان اصفهان به نقش عوامل انسانی در تغییر اقلیم اشاره کرد و گفت: انسان ها یکی از عوامل مهم بروز این اتفاق است که تغییر در محیط و شرایط زیست محیطی موجب بروز مشکلاتی شده و در پی آن پیامدهایی در حوزه هواشناسی به همراه داشته است؛ با مطالعه دقیق روی این موضوع و اطلاع رسانی در جامعه امکان پیشگیری از بروز مشکلات ناشی از تغییر اقلیم وجود دارد که توجه به این چنین موضوع هایی به رفع معضلات هر منطقه از جمله خشکسالی ها کمک می کند.

وی افزود: هم اکنون دو دیدگاه در این باره وجود دارد که اولی آغاز آبسالی و پایان خشکسالی را خبر می دهد و دیدگاه دیگر ادامه خشکسالی ها را مطرح می کند. در تحلیل دوم، بارش های اخیر و سیلاب ها دایمی تلقی نشده و آن را یک موضوع اتفاقی می دانند که باید برای دسترسی به نتیجه بهتر، نظر کارشناسان این حوزه و مرکز ملی خشکسالی را بررسی قرار داد.

به اعتقاد برخی از کارشناسان گام نخست برای رویایی با مشکلات زیست محیطی و تغییر اقلیم، شناخت کافی پدیده است و در صورت فقدان آن نمی توان به سایر مسایل پرداخت و مدیریت خوبی بر آنها اعمال کرد.