رونمایی از کارت‌های بازی دوران صفوی برای اولین بار

موزه رضا عباسی بر پایه مستنداتی این بازی را به دوران صفویه نسبت داده و ۳۰ کارت بازی گنجفه را تا ۳۰ بهمن‌ماه به نمایش گذاشته است.

نازی فاطمی، کارشناس مسوول موزه‌داری در موزه رضا عباسی درباره این بازی توضیح داد: «گنجفه یا گنجیفه در اصل گنج‌فهم بوده که به علت استفاده زیاد، در لفظ به آن گنجفه می‌گفتند و چون این بازی سبب افزایش عقل و فهم می‌شد، چنین نامی داشت. این بازی در دوران صفویه متداول بوده است و اگر قبل از صفویه مورد استفاده قرار گرفته، چند سالی پیش از آن قدمت نداشته است.»

او به اسنادی که بر پایه آن کارت‌های بازی گنجفه را به صفویه نسبت می‌دهد، اشاره کرد و گفت: «میرزا محمدصادق مؤلف شاهد صادق در فصل ۶۴ کتاب خود درباره این بازی توضیح داده است که گنجفه از اختراعات میرغیاث‌الدین منصور شیرازی بوده که در دوران صفویه زندگی می‌کرده و فردی بسیار باهوش و نابغه بوده است. یکی دیگر از منابع مورد استناد، اهلی شیرازی است که کتابچه‌ای با نام رباعیات گنجفه با ۹۶ دوبیتی داشته که اگر هر دوبیتی را روی صفحه کاغذ می‌آوردند، هر صفحه یکی از کارت‌های بازی را تشکیل می‌داد. این فرد در سال ۹۴۲ قمری فوت کرده است. اگر احتمال دهیم ۲۰، ۳۰ سال قبل از فوتش این اشعار را سروده، باز هم قدمت این بازی به دوران قبل از صفویه نمی‌رسد.»

فاطمی اضافه کرد: «در سفرنامه‌ها هم سند مهمی وجود دارد؛ مثلا در سفرنامه تاورنیه که درباره آداب و رسوم فرهنگ صفویه است، اشاره شده که در میان بازی‌های ایرانی، کارت‌های بازی وجود دارد که به آن گنجفه گفته می‌شود و 8 نشان دارد. از مجموع این منابع نتیجه گرفته شده که این بازی در دوران صفویه و به‌ویژه در زمان شاه عباس اول اختراع شده است. در جایی هم اشاره شده که در میان سران سپاهیان از این بازی استفاده شده است، اما در دوران شاه عباس دوم به علت دگرگونی‌های اجتماعی، این بازی جزو بازی‌های ممنوعه به حساب می‌آید و از ایران خارج می‌شود و در کشورهای دیگری مثل هند نمونه‌ای از این بازی شکل می‌گیرد. همه این مستندات این احتمال را مطرح می‌کند که گنجفه بازی مربوط به دوران صفوی بوده است.»

این کارشناس موزه‌داری همچنین توضیح داد: «این کارت‌های بازی شامل 8 دسته است و هر دسته ۱۲ کارت دیگر دارد. عناوین 8 دسته شامل غلام، تاج، شمشمیر، اشرفی، چنگ، برات، سکه و قماش است. از بین ۱۲ کارت هم دو کارت اول شاه و وزیر نام دارد و بقیه از یک تا ۱۰ شماره‌گذاری شده است. جنس این کارت‌ها از عاج و سنگ‌های قیمتی بوده، به ویژه آن‌هایی که در دربار استفاده می‌شده است.»

فاطمی افزود: «مطلبی در کتاب گوهرنامه محمد بن منصور وجود دارد که نوشته در نواحی نیشابور گوهری به نام فیروزه وجود دارد که برای نرد، شطرنج و گنجفه آن را استخراج می‌کردند و می‌تراشیدند. زمانی که کارت در میان عموم مردم استفاده می‌شد، دیگر این تزئینات را نداشت و از برگ نخل، مقوا و یا کاغذ استفاده می‌شد.»

این کارشناس موزه‌داری همچنین گفت: «در این نمایشگاه ۳۰ عدد کارت مستطیل‌شکل به نمایش گذاشته شده که در ابعاد متغیر و اندازه‌های کوچک است؛ در عرض 3 تا 4 سانتی‌متر و به طول 5 تا 6 سانتی‌متر و در وزن‌هایی متغیر از ۱.۶۸ تا ۶ گرم. نقش‌های کارت‌ها نیز متفاوت و بیشتر درباری است؛ مثل صحنه شکار و شهبانویی که کودکی در آغوش دارد.»

وی افزود: «برای تزئین کارت‌ها از هنر لاک یا روغن‌کاری استفاده شده است، چون این صنعت فاخر و درباری بوده است و این بازی‌ها هم درباری به حساب می‌آمدند، از آن هنرها برای مزین کردن آن‌ها استفاده می‌شد. علاوه بر این، برای اینکه ببینده را سوق دهند که نقوش ریز این کارت‌ها را بهتر ببیند، جلا و روغنی روی کارت‌ها می‌زدند تا براق و واضح شود.»

نمایشگاه بازی صفوی گنجفه از ۱۷ تا ۳۰ بهمن در تالار اسلامی شماره ۲ موزه رضا عباسی برپاست و بازدید از این موزه از ساعت ۹ صبح تا ۱۷ عصر امکان‌پذیر است. موزه رضا عباسی در خیابان شریعتی، نرسیده به پل سیدخندان، شماره ۸۹۲ واقع شده است.

منبع: ایسنا