سوادآموزی دریچه ای به سوی جهان روشن

به گزارش گروه اطلاع رسانی ایرنا، روز جهانی مبارزه با بی سوادی در حالی امروز از راه رسید که براساس آخرین آمار منتشر شده از سوی مرکز پژوهش‌های مجلس درباره بی‌سوادی در ایران، آمار بی‌سوادان مطلق کشور را نزدیک به ۹ میلیون تن برآورد شده، البته این آمار چندسالی می شود که روی همین عدد باقی مانده است. با این وجود سازمان یونسکو و بانک جهانی(سازمان بین المللی توسعه) بر ارقام بالاتری انگشت می‌گذارند. برطبق این آمارها می توان گفت که به صورت میانگین از هر ۹ نفری که پیرامون ما وجود دارد یک تن بی سواد مطلق است.

در تعریف سنتی، سواد به معنای توانایی خواندن و نوشتن است اما در مفهوم نوین تعاریف دیگری دارد. چندسال پیش مطابق تعریف یونسکو باسواد در هزاره سوم به فردی گفته می‌شد که همزمان سه شرط تحصیلات دانشگاهی، آشنایی با کامپیوتر و یک زبان بین المللی را داشته باشد. در دنیای امروز فرد برای آنکه در جمع باسوادان قرار گیرد باید با موارد ذکر شده آشنا باشد اما هنوز باسواد بودن با معیارهای قدیمی یعنی داشتن توانایی خواندن و نوشتن سنجیده می شود. در واقع میزان بهره مندی مردم از حداقل سواد نوشتن و خواندن یکی از شاخص‌های رشد و توسعه به شمار می رود. همین مسأله عاملی شد تا سازمان‌ آموزشی، علمی و فرهنگی ملل‌ متحد (یونسکو) هشت سپتامبر را روز جهانی مبارزه با بی‌سوادی نامگذاری کند. با اختصاص دادن چنین روزی تصور می شد خواست جهانی برای ریشه کن شدن بی سوادی تحقق پذیرد اما با گذشت بیش از ۵۰ سال همچنان آمار بی سوادی در دنیا نگران کننده است. طبق آخرین آمارهای منتشر شده از طرف یونسکو، میـزان‌ سـواد در جهان‌ در ۲٠ سال‌ گذشته‌ ١٠ درصـد افـزایــش‌ یافته‌ است‌ اما بـا این وجود هنـوز بیش از ۷۰۰ میلیون‌تن بی‌سوادند که‌ نزدیک‌ به دو سـوم‌ آنان‌ نیز زنان هستند. همچنین مطابق این آمارها بیش از ۶۷ میلیون کودک در رده سنی ابتدایی هنوز وارد مدرسه نشده‌اند و ۷۲ میلیون نوجوان در سن پایین‌تر از مدارس متوسطه نیز از حق هرگونه آموزش بی‌بهره‌اند. پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به مناسبت روز جهانی مبارزه با بی سوادی در این نوشتار سعی دارد تا با ارایه آمارهای جدیدی از بی سوادی در ایران و جهان به بررسی مفهوم سواد از ابتدای آن تا کنون بپردازد.

۸۳ سال مبارزه با سوادی در ایران

در حالی که کمتر از ۲ هفته دیگر مدارس باز می شود، طبق آمارهای رسمی آموزش و پرورش کشور ۳۵۰ هزار و براساس آمار غیررسمی ۲ میلیون کودک هنوز در مدارس ثبت نام نکرده اند که نگاه به این موضوع قدری جای تأمل دارد. مقوله آموزش عمومی و سوادآموزی بزرگسالان در ایران از ۱۳۱۵ خورشیدی به وسیله سازمان های متعددی همچون سازمان تعلیمات اکابر، سازمان آموزش سالمندان، سازمان آموزش بزرگسالان، کنگره ملی پیکار جهانی با بی‌سوادی و سازمان جهاد ملی سوادآموزی دنبال می شد. هر چند این امر عمری کوتاه داشت اما توانست در راستای ریشه کن کردن بی سوادی کشور موثر باشد. با پیروزی انقلاب اسلامی، امر آموزش و پرورش در کشور ادامه داشت و سازمان جدیدی تحت عنوان نهضت سواد آموزی تشکیل شد. توجه به آموزش زنان، مناطق روستایی و عشایری از جمله اقدام های موثر این سازمان از زمان تشکیل تاکنون بوده است. بر اساس نتایج سرشماری سازمان نهضت سوادآموزی، قدر مطلق بی‌سوادی از ‌۱۴.۲ میلیون تن در ‌١٣۵۵ خورشیدی به ‌۹.۸میلیون تن در ‌١٣٨۵ خورشیدی کاهش یافته و نرخ باسوادی نیز از ‌۵.۴۷ درصد ‌١٣۵۵ خورشیدی به ‌۶۸۴.۶ درصد در ‌١٣٨۵ خورشیدی افزایش یافته است.

هر چند این سازمان در کنار وزارت آموزش و پرورش ۲ نهادی هستند که وظیفه دارند بی سوادی در کشور را ریشه کن کنند اما با این وجود همچنان وضعیت سواد کشور مطلوب نیست. از تعداد بی سوادان و کم سوادان کشور آمار دقیق و مستندی در دسترس نیست بلکه آمارهای منتشر شده نیز با هم تناقض دارد. آنگونه که رئیس سازمان نهضت سواد آموزی اعلام کرده است این آمار ۲۰ میلیون تن را شامل می شود. شاپور محمدزاده رییس نهضت سواد آموزی، با اشاره به آمار موجود در پایگاه داده بانک جهانی پیرامون نرخ باسوادی جمعیت گروه سنی ۱۵ تا ۲۴ ساله در سه سال منتهی به ۲۰۱۶ گفته است: بر این اساس نرخ باسوادی کل ۹۸.۱ درصد است. نرخ باسوادی مردان ۹۸.۲ و زنان ۹۷.۹۳ درصد است. این ارقام با توجه به نتایج سرشماری ۱۳۹۵ به عنوان آخرین وضعیت سوادآموزی کشور تقریباً همخوانی دارد. وی درباره جمعیت بی‌سواد کشور نیز می گوید: این آمار در سرشماری نفوس و مسکن مرکز آمار ایران تعداد هشت میلیون و ۴۸۰ هزار و ۱۴۱ تن و در وبگاه پایگاه داده بانک جهانی تعداد بی‌سوادان گروه سنی بالای ۱۵ سال جمهوری اسلامی ایران در سال ۲۰۱۶، عدد هشت میلیون و ۸۳۶ هزار و ۷۷۳ تن درج شده و در گروه سنی ۱۵ تا ۲۴ سال نیز این رقم ۲۲۸ هزار و ۸۹ تن است. همچنین بر اساس گزارشی که در سال ۲۰۱۰ میلادی منتشر شده است، ایران در شاخص نرخ بی‌سوادی در میان ۲۴ کشور منطقه در رتبه ۱۵ قرار دارد.

باید گفت روند توسعه‌ نرخ باسوادی در کشور، از رشد بسیار خوبی بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران برخوردار بوده است به طوری که از ۱۳۵۵ تا ۱۳۹۵ در گروه سنی ۱۵ ساله و بالاتر با رشد ۴۹.۹ درصدی رشد سواد و در گروه سنی ۲۴-۱۵ سال شاهد ۴۱.۳ درصدی رشد در نرخ‌های با سوادی هستیم. در همین ارتباط محمد مهدی‌زاده معاون آموزشی سازمان نهضت سواد آموزی می گوید: با شناسایی افراد بی سواد در کشور و استفاده از پایگاه های مختلف اطلاعات جمع آوری شده است که از ۵۳ میلیون جمعیت ده تا۵۰ ساله کشور نزدیک به ۴۹ میلیون تن پرونده آموزشی دارند. در این گروه سنی ۲ میلیون و ۷۰۰ هزار بی سواد داریم که سعی بر این است که سواد آموزی را به صفر برسانیم یا به جایی برسیم که تا حد امکان بی سوادی در کشور نداشته باشیم.

اعلام سیاست‌های جدید سوادآموزی در کشور

وضعیت سواد جوانان زیر ۲۴ سال ایران در آمارهای یونسکو بیانگر این موضوع است که ۲ درصد از این دسته از جوانان ایران هنوز بی‌سواد مطلق هستند؛ در حالی که میزان بی‌سوادی در میان همسایگان کشور نظیر روسیه، آذربایجان، ارمنستان، ترکمنستان و ترکیه تقریبا صفر است. در همسایه‌های جنوبی ایران؛ نظیر عربستان، کویت و عمان تقریبا یک درصد است. بیشترین نرخ بی‌سوادی در ایران مربوط به استان‌های مرزی کشور است که در این میان استان‌های سیستان و بلوچستان، کردستان، آذربایجان غربی، لرستان و اردبیل به ترتیب بالاترین آمار بی‌سوادی را دارند. در سال های اخیر سازمان نهضت سوادآموزی تلاش کرده است با اِعمال سیاست های جدید بخشی از مشکل بی سوادی کشور را حل کند. فقر مالی و فرهنگی، محرومیت اجتماعی که شامل کودکان طلاق، بی‌سرپرست، بدسرپرست و کودکانی که پدر یا مادر معتاد هستند و در دسترس نبودن مدرسه به ویژه در مناطق محروم از جمله دلایل بی سوادی و کم سوادی در کشور اعلام شده است. تغییر سیاست تک محتوایی به چند محتوایی که به آموزش جداگانه اصناف و افراد مختلف می پردازد، آموزش از راه دور و آموزش فناوری های نوین از جمله سیاست های جدیدی به شمار می رود که سازمان نهضت سواد آموزی در صدر فعالیت های خود قرار داده است. همچنین این سازمان در راستای سیاست های سواد آموزی تلاش کرده با ایجاد محرومیت های اجتماعی بی سوادان را به سمت سواد آموزی سوق دهد. همانطور که محمد مهدی زاده معاون سازمان نهضت سوادآموزی در راستای سیاست های سواد آموزی این سازمان گفته بود:‌ پرداخت سرانه سوادآموزی و پاداش به افراد بی‌سواد، آموزش سواد به کودکان آسیب‌پذیر و اعمال محدودیت‌های اجتماعی برای افراد بی‌سواد از جمله سیاست‌های سوادآموزی این سازمان است. رشد سواد زنان نسبت به مردان، پس از انقلاب اسلامی شتاب چشمگیری به خود گرفت و همین روند زمینه‌ساز مشارکت و حضور زنان در عرصه‌های مختلف سیاسی، اجتماعی و فرهنگی شد. باید توجه داشت که حضور فعال بانوان در جامعه، یکی از شاخص‌ها و نشانه‌های توسعه‌ یافتگی محسوب است.

سواد در عصر جدید

سواد، ابزار اصلی‌ تـوسعه اجتماعی، ‌اقتصادی و سیاسی است و همچنین وسیله ای مهم‌ برای‌ نابودی فقر، حفاظت از محیط‌زیست، تـرویـج‌ مشـارکت سیاسی و برقرای عدالت جـنسیتی‌ شناخته می شود. امروزه میزان بهره‌مندی مردم از حداقل سواد نوشتن و خواندن یکی از شاخص‌های رشد جوامع است. باید گفت که هر چه افراد به سمت باسواد شدن پیش روند، سیر تحول و رویکرد آن جامعه به سمت توسعه سریع‌تر خواهد بود. ریشه کنی بی سوادی به طور قطع بر توسعه و پیشرفت یک کشور اثر می گذارد اما امروزه مفهوم سواد تغییر کرده است و شهروندان یک کشور برای حضور فعال در جامعه به چیزی فراتر از خواندن و نوشتن نیاز دارند. وجود افراد کم سواد فاقد مهارت نیز یکی از موانع توسعه است؛ موضوعاتی که باید در اولویت برنامه های سوادآموزی کشور قرار بگیرد. حدود چهار سال پیش یونسکو کشورها را با توجه به میزان افراد با سواد در هر کشور طبقه بندی کرد، کشورمان در بین ۱۳۰ کشور رتبه ۸۶ را به دست آورد، از این گذشته ما در بین ۲۴ کشور منطقه رتبه هفدهم را داریم.

مفهوم سواد در سده گذشته تغییرات بسیاری داشته است، به طوری که سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد نیز، برای بار چهارم تعریف جدیدی از باسوادی ارائه داده است. این سازمان می گوید: باسواد فردی است که بتواند از خوانده ها و دانسته های خود تغییری در زندگی خود ایجاد کند. این تعریف به سرعت در شبکه های ارتباطی منتشر شد و روی خروجی خبرها قرار گرفت. البته سازمان ملل متحد در دهه دوم سده ۲۱، باز هم در مفهوم سواد تغییر ایجاد کرد. در این تعریف به طور کلی ماهیت سواد تغییر یافت و مهارت هایی همچون؛ سواد عاطفی، ‌سواد ارتباطی، سواد مالی، سواد رسانه ای، سواد رایانه ای، سواد سلامتی، سواد نژادی و قومی، سواد بوم شناختی، سواد تحلیلی، ‌سواد انرژی و سواد علمی به آن اضافه شد. در واقع این تعریف مکمل تعریف قبلی است زیرا دانستن یک موضوع به معنای عمل به آن نیست. در صورتی که مهارت ها و دانش آموخته شده باعث ایجاد تغییر معنادار در زندگی شود، آنگاه می توان گفت این فرد انسانی با سواد است. امروزه مفهوم سواد جدید شامل سواد رایانه ای، سواد فناوری، سواد اطلاعاتی و سوادهای مهم دیگری است. تاثیر اینترنت و دیگر اشکال IT به گونه ای است که ماهیت سواد به طور دائم نیاز به تعریف جدید دارد. همگام با ورود جوامع به محیط های اطلاعاتی دیجیتال، سواد اطلاعاتی به طرز روزافزونی به عنوان یک اولویت جهانی مطرح می شود. از دیدگاه ماکس وبر و جانسون پژوهشگران آمریکایی، سواد اطلاعاتی به معنای توانایی در اتخاذ رفتار اطلاع یابی مناسب به منظور شناسایی اطلاعات مورد نیاز برای تامین نیازهای اطلاعاتی است. به طوری که دسترسی به اطلاعات مورد نظر به استفاده صحیح اخلاقی و موثر از اطلاعات در جامعه منجر می شود.

پریرُخ دادستانی روانشناس، نیز سواد اطلاعاتی را این گونه شرح می دهد: سواد اطلاعاتی شامل شناخت نیازهای اطلاعاتی خود، مهارت تشخیص، مکان یابی، سازماندهی، ارزیابی و استفاده موثر از اطلاعات است که فرد برای حل مسائل و مشکلاتش مورد استفاده قرار می دهد. این مهارت ها پیش نیاز مشارکت موثر در جامعه اطلاعاتی و از جمله حقوق پایه افراد برای فراگیری مادام العمر بشمار می آید. از دیدگاه انجمن کتابداران آمریکا سواد اطلاعاتی مختص یک قشر خاص نیست. بلکه همه رشته ها و نظام های آموزشی در هر سطحی به آن نیاز دارند. همچنین سواد اطلاعاتی به زمان خاص محدود نمی شود بلکه همیشگی است و به همین دلیل مبنای یادگیری مادام العمر به شمار می آید. بنابراین گنجانیدن درسی به عنوان اصول و روش های آموزش سواد اطلاعاتی بیش از پیش ضروری به نظر می رسد.

منابع:

بررسی روند تحولات ۴۰ ساله اشتغال در ایران، سازمان آمار ایران

پریرخ دادستانی، آموزش سواد اطلاعاتی: مفاهیم، روش ها و برنامه ها. تهران: کتابدار

عشرت زمانی، فصلنامه اطلاع رسانی، دوره۱۹، شماره اول و دوم، پاییز و زمستان.