سایه سنگین برج‌های نتراشیده بر تن قزوین

تاریخ بلند مرتبه‌سازی هر چند از اواخر قرن ۱۹ و اوایل ۲۰ میلادی پدیده خود را به رخ جوامع بشری کشاند اما این مساله از اوایل دهه ۳۰ شمسی در کشور ما پا به عرصه ظهور گذاشت تا جایی که رفته رفته از این تاریخ به بعد ما شاهد ساخت و ساز بناهای بلند، ابتدا در تهران و سپس در سایر کلان شهرها بودیم.
بدون تردید، امروزه با توسعه شهرها و رشد روزافزون بناهای چند مرتبه که فضای کالبدی سنتی شهرهایمان را نیز تحت تاثیر خود قرار داده، باعث تغییرات عمده مناطق مسکونی نیز شده تا جایی که گویی جلوه خاصی به سیما و منظر بسیاری از شهرها و در عین حال، احساس زیبایی و هویتی خاص به زندگی افراد داده است.
استفاده بهینه از اراضی شهری، ایجاد فضاهایی دنج و آرام به دور از هیاهوی شهری، ایجاد کاربری‌های مختلط و کاهش مسافرت‌های درون شهری به عنوان بخشی از مزایای احداث بلند مرتبه سازی‌ها در برابر برخی معایب آن از جمله مشکل امنیت و ایمنی در ارتفاع هنگام ساخت، مصرف بالای انرژی به خصوص در حوزه بالابرها، فضاهای بسته و محدود و ازدحام جمعیت در فضاهای محدود عنوان شده است.
به لحاظ قوانین موجود در حوزه نظام مهندسی، بناهایی با ارتفاع بیش از ۱۰ طبقه جزو ساختمان‌های بلند مرتبه محسوب شده و به بخش‌های مختلف از جمله اداری، مسکونی و تجاری تقسیم بندی می‌شوند و به لحاظ وسعت و ابعاد شکل‌گیری چنین بناهایی، ما نیز به مرور زمان شاهد تحولات اقتصادی چشمگیری در این بخش از جمله افزایش قیمت زمین بوده‌ایم.

ساختمان‌های بلند در فرهنگ ایرانیان جایی ندارد
محسن اسماعیلی، معاون سابق شهرسازی و معماری اداره کل راه و شهرسازی استان قزوین در این رابطه اظهار داشت: اصولا فرهنگ زندگی ما ایرانیان در حوزه مسکن از گذشته‌های دور، بناهایی حیات‌دار بوده که مختص مناطق کشور ما است و در عین حال نیز ساختمان‌های بلند در زندگی ما جایی ندارد.
وی تصریح کرد: با توجه به سیل مهاجرت روستاییان به شهرها در دهه‌های گذشته، نیاز بود متناسب با چنین شرایطی برای اسکان جمعیت جدید، اتفاقاتی در حوزه شهرسازی صورت پذیرد تا بتوان از آن طریق نیاز مسکن در شهرها مرتفع شود و به همین لحاظ و با توجه به محدودیت توسعه شهری در بسیاری از نقاط کشور، مجبور به روی آوردن به ساخت و سازهای بلند مرتبه در قالب تجاری، مسکونی و اداری شدیم.
این کارشناس حوزه مسایل شهری تاکید کرد: نخستین مصوبه شورایعالی شهرسازی در این حوزه به دی ماه سال ۶۹ باز می‌گردد که در آن سیاست‌های حوزه شهری در خصوص بلند مرتبه‌سازی مدون گردید و در همان سال نیز شورای اقتصاد مصوبه‌ای را در خصوص افزایش بهره‌وری بیشتر از اراضی شهری ارایه داد، یعنی به عنوان مثال در اراضی که قرار است ۲۰ واحد احداث شود، ۴۰ واحد در نظر گرفته شود.
وی ادامه داد: از سوی دیگر، الزام به کارگیری تکنولوژی‌های نوین در ساختمان‌های بلندمرتبه باعث شد تا در طرح جامع شهرهای بیش از ۲۰۰ هزار جمعیت مکان یابی‌های لازم برای احداث صورت گیرد و اقبال عمومی نیز به این سمت رفت اما به دلیل ناهمخوان بودن این سبک از بناها با ریشه فرهنگی ما، رفته رفته با مشکلاتی در این حوزه روبرو شدیم که همچنان نیز این مساله ادامه دارد.
اسماعیلی تاکید کرد: به عنوان مثال، در این حوزه ما به دنبال بهره وری اقتصادی از زمین و محیط زیست بهتر بودیم اما تجربه نشان داد که در این زمینه با توجه به پرداختن به موضوع انسان محورانه و هویت بخشی انسانی در سکنی گزیدن بودیم، دچار غفلت شدیم تا جایی که در برخی نقاط قزوین مانند ملاصدرا، هرچند احداث این نوع ساختمان ها بحث اقتصادی زمین را بالا برد اما به لحاظ اشرافیت انسانی با اختلالاتی مواجه شدیم و حتی نتوانستیم نیاز محیط زیست پایدار را در آنها پاسخگو باشیم.
وی با اشاره به برج فرهنگیان، گفت: این برج که بایستی دارای محوطه زیادی باشد و طراحی آن نیز طوری صورت می‌گرفت تا انسان‌های ساکن در آن با هم اختلالات اجتماعی داشته باشند و به آسانی باهم ارتباط بگیرند، فضای کم دیده شده در آن تمامی این مسایل را از بین برده و در واقع از برنامه‌های پیش بینی شده، عملا منحرف شد.
وی ادامه داد: بعد از ۳۰ سال، شورای‌ عالی شهرسازی به یک باره رویکرد خود را تغییر داد و سال گذشته و با طرح سخت گیرانه‌تری، موضوع اشرافیت زون‌های بلند مرتبه در شهرهای زیر ۲۰۰ هزار نفر را ممنوع و در شهرهای با جمعیت بالای ۲۰۰ هزار نفر را مشروط به در نظر گرفتن فضاهای بازتر، ملاحظات ترافیکی و جمعیتی و مسایل زیست محیطی کرد.

بلندمرتبه سازی در قزوین کاهش یافته است
اسماعیلی با بیان اینکه امروزه در قزوین بسیاری از بلندمرتبه سازانی که در گذشته اقدام به احداث برج های مسکونی می‌کردند به دلیل آنکه در حال حاضر نیز هیچ توجیه اقتصادی برای آنها به دنبال ندارد، به ساخت و ساز ساختمان‌های سه تا چهار طبقه روی آورده‌اند.
وی اضافه کرد: در حوزه بلندمرتبه سازی، با توجه به شرایط اقتصادی موجود، ساختن برج باید مقرون به صرفه باشد و این مساله شاید در مناطقی مانند مهرگان قزوین توجیه پذیر باشد اما به طور معمول و برای دهک‌های میانی ۴ تا هفت احداث ساختمان‌هایی تا چهار طبقه امکان پذیرتر است.

شیوه شهرنشینی با توجه به افزایش جمعیت چالش‌های زیادی ایجاد کرده است
حمید ضیایی، معاونت شهرسازی و معماری شهرداری قزوین نیز در این باره اظهار داشت: امروزه شیوه‌های شهرنشینی با توجه به افزایش جمعیت عوض شده و این تغییر نگاه چالش‌های زیادی را پیش روی مدیریت شهری قرار داده تا جایی که تا همین سال‌های اخیر روش‌های ساخت‌ و ساز همزمان با نیازهای جدید تغییر پیدا کرد و شهرهای بزرگ میزبان ساختمان‌های بلند مرتبه‌‏ای بود که حتی چهره آنها را نیز عوض کرده است.
وی با بیان اینکه هیچ‌گاه به طور کلی نمی‌­توان یک پدیده را صرفا مثبت یا کاملا منفی تلقی کرد، افزود: بدیهی است که ساختمان‌های بلندمرتبه‌ هم مانند هر پدیده­ دیگر دارای جنبه‌های مثبت و هم منفی بوده و همین موضوع باعث می‌شود تا ما صرفا در برخورد با ساختمان‌های‌ بلند مرتبه واقع بینانه‌تر فکر کنیم.
ضیایی تصریح کرد: در خصوص تمایل شهروندان به زندگی در ساختمان‌های بلندمرتبه باید تحقیقات جامعی داشت چرا که عوامل متعددی از جمله ویژگی‌­های محیطی و جغرافیایی شهرها، آداب، رسوم، فرهنگ و آیین‌­های حاکم بر زندگی شهری، وضع درآمدی، اقتصاد شهروندان و بسیاری موارد دیگر در این حوزه دخالت داشته و حتی موارد یاد شده در سایر نقاط مختلف شهر از هم متفاوت‌تر عمل می‌کنند.
این مسوول حوزه شهری با بیان اینکه طی سال‌های اخیر زندگی شهروندان در بلند مرتبه‌ سازی‌های صورت گرفته سطح شهرها، جاری و ساری بوده و چه بسا با رضایت نسبی بسیاری از آنان نیز روبرو شده و شاید این مساله در شهری مانند قزوین مستثنی نباشد و حتی با توجه به تغییر سبک زندگی شهری، افزایش قیمت زمین و آپارتمان و همچنین در نظر گرفتن خدمات و تسهیلات در نظر گرفته شده برای این ساختمان‌­ها همچون دسترسی آسان به فضای سبز و مراکز تجاری - خدماتی، پارکینگ و سایر موارد، تمایل به سکونت شهروندان در این نوع بناها ملموس‌تر است.
رعایت اصول فنی و تکنولوژی های جدید در بلندمرتبه سازی الزام‌آور است
ضیایی تصریح کرد: سازه‌­های بلندمرتبه، پروژه‌­های معمولی ساختمانی نیستند و انتظار می‌رود در ساخت آن مسایلی از جمله مقاومت در برابر زلزله، رعایت تمهیدات لازم و پیش‌بینی موارد لازم در مواقع آتش سوزی، عایق بندی در برابر رطوبت، صدا و جلوگیری از اتلاف انرژی و در کل تمامی قواعد و استانداردها به طور کامل رعایت شوند.
وی ادامه داد: مجموعه الزامات ساخت و ساز ساختمان‌های بلند مرتبه شامل ضوابط و مقرراتی هستند است که به طور عمومی و براساس مقادیر کمی تنظیم و تدوین شده‌اند و رعایت آنها در ساخت و ساز بناهای بلند مرتبه الزام آور هستند تا جایی که انجام این ضوابط در روند ساخت، گامی مثبت در راستای ارتقای نظام کنترل و هدایت این‌گونه ساخت و سازها خواهد بود.
به گفته وی، مکان‌یابی درست ساختمان بلندمرتبه در شهر، مساحت، شکل، عرض و عمق زمین، عقب‌نشینی، تراکم، سطح اشغال و ارتفاع بنا، محدودیت‌های سایه‌اندازی و باد، میزان فضای باز و سبز، خدمات و تسهیلات مجموعه‌های بلند مرتبه و دسترسی به پارکینگ از جمله الزامات اولیه و اصلی یک بنای بلند مرتبه به شمار می‌رود.
این مسوول شهری تاکید کرد: در حوزه ایمنی نیز راهکارهای اولیه برای امداد و نجات در ساختمان‌های بلندمرتبه شامل پله‌های اضطراری، آسانسورهای امداد، تعداد طبقات، محل فرود بالگرد امداد و نجات و در نهایت رعایت کامل اصل ایمنی حریق، زلزله و مقاومت ساختمان‌ها در برابر حوادث مترقبه و غیرمترقبه‌ را شامل می‌شود.
وی اضافه کرد: گزارش بازدیدهای انجام شده از بررسی وضعیت ساختمان‌های بلندمرتبه در قزوین حاکی از آن است که به طور نسبی میزان رعایت ضوابط در این ساخت و سازها در سطح متوسط قرار دارد و در بازدیدهای صورت گرفته حدود ۷۰ درصد ساختمان‌های بلند مرتبه شهر اصول و ضوابط شهرسازی و مقررات ملی ساختمان را رعایت کرده‌اند اما مواردی همچون ایمنی کارگاه و کارگر در محوطه‌­های کارگاهی ساختمان‌های بلندمرتبه، الزامات کار در ارتفاع، محل عبور چرثقیل‌­های بزرگ در ساخت و ساز، حفاظ کارگاهی، سیستم­‌های خوداطفایی در ساختمان‌ها، اعلان حریق و تاسیسات برقی و مکانیکی اتوماتیک، راه‌های خروج و پله‌های اضطراری، اتاق کنترل و بسیاری موارد دیگر نیازمند آموزش، نظارت نیازمندتوجه بیشتری می‌­باشد.
ضیایی یادآور شد: براساس تعریف شورای‌عالی شهرسازی و معماری ایران، صدور مجوز برای هرگونه احداث ساختمان بلند در شهرهای کشور، صرفا محدود به شهرهای با جمعیت بالای ۲۰۰ هزار نفر می‌­شود و در آن دسته از شهرهای بالای ۲۰۰ هزار نفر و بیشتر که عرصه‌های بلندمرتبه در طرح‌های توسعه شهری مصوب آن پیش‌بینی نشده باشد، در صورت نیاز شهر و وجود تقاضا، ابتدا باید مصوبه شهرداری و تاییدیه شورای اسلامی شهر تهیه و پس از تصویب در کمیسیون ماده ۵ و شورای برنامه‌ریزی و توسعه استان، جهت تصویب نهایی به شورای‌عالی شهرسازی و معماری ایران ارایه شود.
به گفته وی، براساس این مصوبه، ساختمان­‌هایی با ارتفاع ٢٧ متر و بیشتر یا ساختمانی که تعداد طبقات آن با احتساب همکف، ۸ طبقه و بیشتر باشد و یا ارتفاع بالاترین طبقه قابل بهره‌برداری آن بیش از ۲۳ متر از تراز متوسط زمین باشد، بلندمرتبه نامیده می‌شود.
وی اضافه کرد: براساس این تعریف، در شهر قزوین از سال ۹۰ تا ۹۸ تعداد ۱۳۵ ساختمان بلندمرتبه ساخته شده و مساله نظارت بر این ساختمان­‌ها نیز توسط مهندسان ناظر دارای صلاحیت سازمان نظام مهندسی ساختمان استان قزوین انجام شده و همچنین در نظارت عالیه به صورت دوره‌­ای در کمیته مشترک ایمنی و حریق متشکل از معاونت شهرسازی و معماری و سازمان آتش‌­نشانی شهرداری قزوین بازدید صورت می­‌گیرد و همچنین برای تایید نقشه‌ها مباحث مقررات ملی ساختمان به ویژه مبحث ۳ آن به دقت می­‌بایست رعایت شود.

ساختمان های بلندمرتبه یک راه حل فوری برای حل مشکل جمعیت شهرها بود
حامد عبدالرزاقی، رییس اداره توسعه مهندسی و نظارت بر مقررات ملی ساختمان اداره کل راه و شهرسازی قزوین در این باره گفت: جمعیت جهان طی ۴۰ سال گذشته بیش از ۲ برابر شده و ساختمان‌های بلند به عنوان یک راه حل فوری برای حل مشکل رشد جمعیت در شهرها مطرح شد.
وی ادامه داد: امروزه ایران هم مانند سایر کشورها به برنامه‌ریزی و احداث ساختمان‌های بلند برای صرفه‌جویی در اراضی گران قیمت روی آورده تا جایی که ساختمان‌های بلند نقش مهمی به عنوان شاخص در شکل‌گیری و کیفیت بصری ساختار فیزیکی- فضایی شهرها ایفا می‌کنند.
عبدالرزاقی با بیان اینکه بلند مرتبه سازی‌ها مانند هر راهکار دیگری دارای نکات مثبت و منفی بوده، اظهار داشت: از جمله نکات مثبت این نوع ساختمان‌ها داشتن چشم انداز بهتر، فراهم نمودن امکان ایجاد تعاملات اجتماعی میان ساکنان مجتمع و برآورده نمودن نیازهای روزانه، هوای پاکیزه در طبقات بالاتر و همچنین از نکات منفی می‌توان به سایه‌اندازی وسیع، امکان کور شدن مناظر اطراف، ایجاد خرده اقلیم، اختلالات بصری شهری و سلطه‌پذیری بر محیط اطراف اشاره کرد.
وی با اشاره به اینکه ساختمان‌های بلند مرتبه همچنین به طور ناخواسته ترس‌هایی را برای ساکنان خود به همراه دارد، افزود: نخستین مورد، ترس از سقوط پنجره به بیرون و همچنین گرفتار شدن هنگام حریق و آتش سوزی، نگرانی درباره استحکام ساختمان هنگام زلزله، با توجه به بیماری‌های اخیر ترس از همه گیری بیماری‌های مسری مواردی هستند که ذهن ساکنان را درگیر می‌کند.
به گفته وی، کاهش فشار آب، مصرف سوخت بیشتر و دوری از فضای سبز، به خصوص در طبقات بالا از دیگر معضل‌های زندگی در بلند مرتبه‌ها است.

اقدامات لازم در بلندمرتبه سازی‌های قزوین متناسب با قوانین و نیازها باید باشد
عبدالرزاقی، نیازسنجی را اولین مساله در حوزه ساختمان‌های بلند مرتبه دانست و گفت: به نظر می‌رسد در رابطه با این موضوع و تعریف تنوع در کاربری آنها مطالعات لازم انجام نشده به طوری که شاهدیم تعدادی از پروژه‌های بلند مرتبه علی‌رغم اینکه چند سالی از آغاز بهره برداری آن می‌گذرد، استقبال مناسبی از سوی عموم شهروندان صورت نگرفته است.
وی اضافه کرد: با توجه به تخصصی شدن موضوعات مختلف در ساختمان‌های بلند مرتبه، باید سرمایه‌گذارانی متخصص و با تجربه در این زمینه ورود کنند تا جایی که این کار توسط سرمایه‌گذار دارای صلاحیت انبوه سازی انجام شود.
این مسوول مقررات ملی ساختمان با بیان اینکه پروژه‌های بلند مرتبه تعریف شده به صورت تعاونی‌ها در استان قزوین به طور عموم از نظر کیفی در حد انتظار ساخته نشده‌اند، افزود: کیفیت خدمات مهندسی در پروژه‌های بلند مرتبه براساس پیچیدگی‌های آن نیست چرا که کیفیت نقشه‌ها و مدارک فنی که برای این پروژه‌ها لازم است بسیار بیشتر از یک ساختمان چند طبقه باید باشد که متاسفانه به اندازه کافی به این موضوع پرداخته نشده است و علاوه بر آن، عدم حضور مجری تخصصی از ابتدا تا پایان عملیات ساختمانی، عدم به کارگیری کارشناس HSE و برخی موارد دیگر از جمله مسایل مهمی هستند که باعث می‌شود ساخت این بناهای شاخص شهری به طور مطلوب انجام نگیرد.
عبدالرزاقی ادامه داد: از نظر ایمنی نیز در سایر نقاط جهان راهکارهای اولیه برای امداد و نجات در ساختمان‌ و برج‌های بلند مرتبه شامل ایجاد راه‌های خروجی اضطراری به تعداد کافی جهت تخلیه مناسب ساکنان هنگام حریق، آسانسورهای امداد، طبقات امن و محل فرود بالگرد امداد و نجات دیده شده است.
به گفته وی، این ساختمان‌ها برخی ملاحظات ویژه مانند پدافند غیرعامل، حریق، آسانسور، تاسیسات برقی و مکانیکی دارند که اگر به درستی به آن توجه نشود خطرات جانی و ایمنی برای ساکنان به همراه خواهد داشت.
وی اضافه کرد: با توجه به اینکه ساختمان‌های بلند مرتبه سرمایه ملی و نماد شهری محسوب می شوند، لازم است که به ارزش و هویت نمای آن و همچنین کیفیت ساخت توجه ویژه شود تا عمر مفید این پروژه‌ها طولانی‌تر شود.