راهبردهای امام صادق(ع) برای درک غیبت توسط شیعه

به گزارش گروه مهدویت و غدیر خبرگزاری شبستان: حجت الاسلام سید براهیم معصومی، دبیر علمی انجمن مهدویت حوزه در یادداشتی اختصاصی که در اختیار خبرگزاری شبستان قرار داده نقش امام صادق علیه السلام در آماده سازی جامعه شیعه برای ورود به عصر غیبت و درک آن را تشریح کرده است که در ادامه از نظرتان می گذرد:

بعد از واقعه عاشورا، حکومت‌های ‌وقت از پتانسیل شیعیان آگاهی یافته و آنها را در سختی و تنگنا نگه داشته و مورد آزار و اذیت قرار ‌دادند، این سختی و مشکلات باعث شد شیعیان زندگی سختی را داشته باشند و متحمل دردها و رنج‌های ‌فراوانی شوند. البته شیعیان با تحمل مشکلات و مصائب، از عقاید خود دست بر نداشته و حاکمیت غیر ائمه(ع) را قبول نمی کردند و در مقابل مشکلات و شکنجه‌های ‌حکومت، صبر و استقامت می‌ورزیدند، امامان معصوم(ع) بخصوص صادقین(ع) نیز بر امر استقامت و صبر در برابر مشکلات و پایبندی به ولایت ائمه(ع) تأکید داشتند به خاطر همین ایشان با توجه به شراط سیاسی جامعه اسلامی در عصر امویان و عباسیان راهبرد تقیه، مدارا و تولی را برای شیعیان ارائه کردند.

چون با وجود تقیه و کتمان کردن حقایق در دل خود، خوف آن می رفت که شیعیان در مذاهب دیگر هضم شوند و اثری از تشیع باقی نماند لذا امام باقر(ع) و امام صادق(ع) با تأکید نسبت به شناخت دوستان و دشمنان اهل بیت(ع) راهبرد تولی را برای دوست داشتن اهل بیت (ع) ارائه کردند تا شیعیان با عمل به این چند راهبرد، هم از خطرات مصون بمانند و هم در راه خود ثابت قدم باشند و از راه ولایت منحرف نشده و به سر منزل سعادت نائل آیند:

جامعه شیعی در موقعیتی نبود که بتواند معارف خود را علنی کند

راهبرد تقیه

تقیه در لغت به معنای نگاه داشتن، پرهیز کردن و پنهان نمودن است. در منابع اسلامی، تقیه به معنای نگاهداری خود از صدمه دیگری از راه ابراز موافقت با او در گفتار یا رفتارِ مخالف حق است و به تعبیر شیخ مفید: تقیه یعنی پنهان کردن حق و پوشاندن اعتقاد خود در برابر مخالفان، به منظور اجتناب از ضرر دینی یا دنیایی.

در تقیه، بر خلاف نفاق که موضوع آن تظاهر به حق و پنهان کردن شرک و باطل است، شخص مؤمن به دلیل ترس از زیان مالی یا جانی برای خود یا دیگری، از اظهار حقیقت خودداری می‌کند. (اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر، 1363، ج۱۵، ص۴۰۲ و ۴۰۱)

یکی از مهم‌ترین ‌راهبردهایی که در گفتار و رفتار امامان شیعه به آن برخورد می‌کنیم، تقیه است. در میان ائمه، صادقین(ع) که در سیاه‌ترین ‌دوران اموی و عباسی زندگی می‌کردند به این امر مهم تأکید داشتند. چون جامعه شیعی در موقعیتی نبود که بتواند معارف خود را علنی کند. لذا صادقین(ع) شیعیان را بر تقیه امر می‌کردند و راهبرد تقیه را برای عصر غیبت نیز ارائه فرمودند تا زمانی که که شیعیان نیروی کافی برای نشر معارف خود نداشتند به امر تقیه روی آورند.

مبارزه منفی و راه خروج شیعیان از بحران

ایشان با لحاظ کردن تهدیدهایی که از بیرون، جامعه شیعی را تهدید می کرد و همچنین ضعف‌هایی ‌که در درون جامعه شیعی وجود داشت برای حفظ و دوری آنان از گزند مخالفان، راهبرد تقیه را ارائه کردند. از جمله روایاتی که در آن صادقین(ع) و بخصوص حضرت صادق آل محمد صل الله علیه وآله به راهبرد تقیه اشاره دارند می توان به چند نمونه اشاره کرد.

حضرت(ع) می فرمایند: «تقیه آئین من و آئین پدران من است، کسى که تقیه ندارد دین ندارد، تقیه سپر نیرومند پروردگار در زمین است، چرا که اگر مؤمن آل فرعون ایمان خود را اظهار مى کرد مسلما کشته مى‌شد.» (طبرسی، 1372، جلد 8 صفحه 521 )

ابن ابى یعفور از امام صادق علیه السلام نقل می کند که حضرت(ع) فرمودند: «به خاطر حفظ دینتان تقیه کنید و آن را با تقیه مخفی نگاه دارید؛ زیرا هر کس که تقیه ندارد ایمان ندارد، همانا شما در میان مردم مانند زنبور عسل در میان‏ پرندگانید، اگر پرندگان می‌دانستند که در درون زنبور عسل چیست، از آن‌ها چیزی باقی نمی‌گذاشتند، و اگر مردم (مخالفین) بدانند که در قلبتان محبت ما اهل بیت(ع) را دارید، شما را با زبانشان نابود می‌ساختند و در نهان و آشکار به شما ناسزا می‌گفتند. خدا بیامرزد آن بنده اى را که ولایت ما را داشته باشد.» (کلینی،1362، جلد 2، ص 218)

روایات وارده حکایت از جو سنگینی دارد که در دوران این دو امام بزرگوار(ع) بر جامعه حاکم بود و ایشان نیز با تدبیر و هوشمندی کامل، تقیه را به عنوان راهبرد مبارزه منفی و راه خروج شیعیان از آن بحران در پیش گرفتند.

ضرورت حسن معاشرت با مخالفان از نظر امامان شیعه(ع)

راهبرد مدارا

مدارا در لغت به معنای ملاطفت، نرمی و احتیاط کردن است و همچنین به معنای لطف در برابر زور نیز آمده است. در مرآة العقول در تعریف مدارا آمده است: مدارا به معنای حلم، بردباری، تغافل، نرم‌خویی، رأفت، ترک زور، و عدم خشونت در سخن با مخالفین در تمام حالات است، چه این‌که از طرف مقابل خلافی نسبت به انسان سربزند یا نه. (زبیدی، 1414ق، ج ‏13، ص 16۷. مجلسى، 1404، ج ‏8، ص 233)

ارائه راهبرد مدارا از سوی امام باقر و امام صادق(ع) در دوران حکومت امویان و عباسیان، نشانگر طبیعی و عادی نبودن شرایط زندگی شیعیان است. در این میان، ایشان تاکید داشتند که آنها در مقابل حاکمیت مدارا کرده و مقابله به مثل نکنند، در این بخش، صادقین(ع) با در نظر گرفتن ضعف های درون جامعه شیعی و تهدید‌های ‌موجود در بیرون آن، راهبرد مدارا را ارائه کردند تا در چنین شرایطی شیعیان با تأسی به کلام امامان معصوم(ع) با مخالفان خود رفتار نمایند.

با ذکر این روایات در می‌یابیم که مدارا و حُسن معاشرت با مخالفان برای شیعیان از نظر امامان شیعه(ع) لازم و ضروری است، چون با این کار، چند امر مهم محقق می‌شود، اول: دشمنان اسلام نمی‌توانند در بین صفوف مسلمانان رخنه کرده و آن را نابود کنند. دوم باعث عدم بروز حساسیت‌های ‌مذهبی در بین مسلمین می شود، دیگر اینکه جامعه شیعه از خطرات احتمالی مخالفین و حاکمیت محفوظ مانده و باعث تدام تشیع می شود.

دلایل حفظ جامعه شیعی در بین سایر گروه‌ها و مذاهب اسلامی

امام صادق(ع) درباره مدارا و چگونگی معاشرت با مخالفین می فرماید: «نظر به امامان خود کنید؛ کسانی که به آنها اقتدا می نمایید، هر کاری که آنان کردند شما نیز چنین کنید. به خدا سوگند که امامان شما بیماران آنها را عیادت می کنند و در تشییع جنازه شان حاضر می شوند و به نفع و ضرر آنها گواهی می دهند و امانت را به آنها باز می گردانند.» (مجلسى، 1404، ج ‏8، ص 233)

همچنین، امام صادق«ع» خطاب به زید بن حشّام درباره معاشرت و تعامل با مخالفان می‌فرماین

د: «ای زید! با مردم با اخلاقِ خودشان معاشرت کنید، در مساجدشان نماز بگزارید و مریضانشان را عیادت کنید و در تشیع جنازه‌هایشان حاضر شوید و اگر توانستید امام جماعت یا مؤذن آنها شوید این کار را بکنید که اگر شما چنین عمل کردید خواهند گفت: اینان جعفریان‌اند، خدا او را رحمت کند چه اصحابش را خوب تربیت کرده است و اگر این امور را ترک نمودید خواهند گفت: اینان جعفریان‌اند، خداوند جزایش را بدهد چه اصحابش را بد تربیت کرده است(حر عاملی، 1362، ج8، ص430).

در نتیجه یکی از مهم‌ترین ‌اموری که باعث حفظ جامعه شیعی در بین سایر گروه‌ها و مذاهب اسلامی است مدارا و هم‌زیستی مسالمت‌آمیز با جریان‌های ‌غالب و حاکمیت می‌باشد، و صادقین(ع) با هوشمندی کامل برای مصون ماندن شیعیان از خطرات دشمنان آن را به شیعیان توصیه و تاکید می‌کردند. چون با انجام این کار، اموال و نفوس آنها محفوظ مانده و در نتیجه می‌توان معارف اصیل امامان را در جامعه نشر و گسترش داد.

حفظ شیعه از هضم شدن در دل سایر مذاهب

راهبرد تولی

همچنان که درباره شرایط سیاسی اجتماعی شیعیان عصر صادقین(ع) گفته شد به لحاظ شرایط خفقانی که شیعیان را احاطه کرده بود و آنها به راحتی نمی توانستند با یکدیگر ارتباط برقرار کنند و همچنین به خاطر حفظ جان خود به تقیه و مدارا امر شده بودند، ترس آن می رفت که جامعه شیعی در مدت زمانی، به دلیل تقیه و آشکار نکردن اعتقادات خود، در دل سایر مذاهب اسلامی هضم شده و چیزی از تشیع باقی نماند.

لذا صادقین(ع) برای حفظ و تقویت اعتقادات آنها، استراتژی تولی و تبری را مطرح کردند تا شیعیان در عین اینکه ظواهر خود را همسان حاکمیت قرار می دهند اما در دل محبت به اهل بیت(ع) و دشمنی دشمنان اهل بیت(ع) را داشته باشند، این حرکت یک معیار و راهبرد از طرف ایشان برای شیعیان بود.

درباره تولی روایات متعددی از امام باقر و امام صادق(ع) در قالب راهبرد تولی مورد بررسی قرار می گیرد.

امام صادق(ع) روایاتی را برای شیعیان درباره محبت و ولایت مداری نسبت به اهل بیت(ع) و امام زمان(عج) ارائه فرمودند که در ذیل به آنها پرداخته می شود.

حضرت در باره محبت و دوستی نسبت به اهل بیت(ع) در زمان غیبت ایشان می فرمایند: «چون به‏روزى گرفتار شدید که در آن امامى از آل محمد [صلّى‏اللَّه‏علیه‏وآله] را ندیدید، پس دوست بدار هر که را دوست مى‏داشتى و دشمن‏بدار هر که را دشمن می داشتى و به ولایت هر که سر می سپردى، گردن گذار و امر فرج را صبح و عصر منتظر باش(النعمانى، 1403ق، ص 104).

در حدیثی امام صادق (ع) از پدرانش از امام علی (ع) نقل می کنند که آن حضرت فرمودند: «برادرم رسول خدا به من فرمود: کسی که دوست دارد خدا را ملاقات کند در حالی که ایمانش کامل و اسلامش نیکوست پس باید تحت ولایت حجت صاحب الزمان قرار گرفته و او را دوست بدارد (مجلسی، 1403ق، ج 36 ص 296)»

راهبرد تولی که تبلور روایات نورانی فوق است، بیانگر این مطلب است که اگر شیعیان بخواهند در عصر غیبت همچنان روی خط اصیل اسلامی حرکت کنند و منحرف نشوند باید تولی خود را نسبت به کسانی که خداوند در قرآن فرموده حفظ کنند والّا دچار مشکلات همان کسانی می‌شوند که از مسیر ولایت دور شدند، این راهبرد در عین ظرافت، مرز بین هدایت و گمراهی را در خود نشان می‌دهد.

پایان پیام/99