محله چهار منار یزد
یکی از محله های قدیمی یزد، محله چهار منار است که از جمله محله های قدیمی شهر یزد محسوب می شود و امروز در مرکز این شهر قرار دارد. چهارمنار از جمله مناطقی است که بزرگترین بافت تاریخی شهر یزد را از لحاظ وسعت شامل می شود. جالب است بدانید در دو محله ی چهار منار و فهادان مهمترین حوادث تاریخی شعر رخ داده است. محلهٔ چهار منار تنها محلهٔ بافت تاریخی یزد است که آثار و بناهای آن در دو مقطع زمانی ثبت جهانی شدهاست یکی باغ دولتآباد در سال ۲۰۱۱ به همراه هشت باغ ایرانی دیگر ثبت جهانی شد، و در سال ۱۳۹۵ تمامی آثار تاریخی محله چهار منار نیز به ثبت ملی کشور رسیدند.
مهمترین بناهای این محله ی معروف یزد: مسجد میر خضر شاه (مسجد بزرگ چهار منار)، حسینیهٔ بزرگ چهار منار، بقعهٔ سید شمس الدین، بقعهٔ شاه سید رضا، آبانبار کوچه بندون،باغ دولتآباد، آبانبار باغ دولتآباد و مدرسه شاه نعمتالله ولی
محله آب شاهی
از دیگر محله های قدیمی یزد محله آب شاهی است که در گذشته به آن حتی نعیم آباد هم گفته می شوند و محل قرارگیری آن در حومه شهر یزد بوده است. این محله یکی از پرجمعیت ترین محله های قدیمی یزد است و از سمت جنوب به کوی فیضیه و قاسمآباد، از شمال به خیابان آیت الله کاشانی و مهدی آباد و از غرب به اکبرآباد و از شرق به میدان شهدای محراب محدود می شود. علت این که محله آب شاهی در یزد به شهرت رسید این بوده که شاه شجاع مظفری قناتی را از مهریجرد ایجاد کرد و به این منطقه آورد. با توجه به منابعی که در کتب تاریخی وجود دارد این محله در قرن هشتم توسط شاه یحیی مظفری ایجاد شده اما در برخی از منابع دیگر تاسیس این محله را به شاه شجاع مظفری برمی گرداند. از دوره زندیه آب این قنات به چهار بخش تقسیم شده است که سه قسمت آن برای باغ دولت آباد بوده و یک بخش آن به خود آبشاهی داده می شود. کمی فرهنگ و آداب مردم محله آب شاهی با دیگر محله های یزد متفاوت است و این موضوع را می توانید در نوع لباس ها و گویش آن ها متوجه شوید. اغلب ساکنین این محله در گذشته زرشتی بودند ولی به مرور زمان از تعداد آن ها کاسته شده است و همچنین سه آتشکده در این محله وجود داشته که اثری از آنها بر جای نیست.
مسجد جامع آبشاهی
یک بنای تاریخی که از قرن هشتم هجری باقی مانده اما به صورت یک ویرانه مسجدی به نام همین محله آبشاهی است که در سمت شرق شهر یزد واقع می باشد. مطابق با آن چه که در کتب تایخی وجود دارد، ساخت این مسجد را به شاه یحیی آل مظفر در سال ۷۸۵ هجری قمری مربوط می دهند.
محله خلف خانعلی
یکی دیگر از محله های قدیمی یزد که بسیار هم قدیمی است محله خلف خانعلی است که به گویش یزدی خَلفِ خونَلی می شود. این محله از سمت جنوب به خیابان سلمان فارسی، محله زرتشتیان و چهار کوچه، از شرق به کوی مطهری و از غرب به بلوار شهید عاصی زاده و گود شهریاری محدود می شود. در کتب تاریخی گذشته شهر یزد نام این محله را پشت خان عمری نام برده اند که در طول تاریخی به دلیل حساسیت های مذهبی که در آن دوره حکومت صفوی وجود داشته نیز تغییر پیدا کرده است. محله های قدیمی یزد نکات جالب بسیاری دارند که در مورد این محله نکته جالب این است که در زمان های دور جزئی از محله های زرتشتی نشین به شمار می رفته و جالب است که زرتشتیان و مسلمانان در این محله با یکدیگر زندگی می کردند. بناهای مذهبی زرتشتیان در این محله از جمله انجمن مرکزی زرتشتیان یزد، کتابخانه هورشت، درمهر پشت خانعلی، پیر الیاس، پیر وهن سپند و دبستان خسروی نشانه رونق و اعتبار این محله برای زرتشتیان بوده است. حمام خلف خانعلی نیز همچنان مورد استفاده زرتشتیان است. شغل اکثر اهالی این محله در گذشته شعربافی و جوراب بافی بوده است.
محله سر دوراه
محله ای به نام سر دوراه هم در لیست محله های معروف یزد قرار دارد و از شمال به محله کوچه بیوک، از جنوب به محله خرمشاه، از غرب به محله اهرستان و از شرق به محله پشت باغ محدود می شود. این محله در قرن نهم هجری وجود داشته و نام آن در متون تاریخی یزد آورده شدهاست، این محله از محلات خوش و آب و هوای یزد است و همیت خود دلیلی است که جمعیت این محله بالا برود. علت نام گذاری این محله به نام سر دوراهی این بوده است که بر سر دو راهی اصفهان و شیراز قرار گرفته است.
مهمترین بناهای این محله: مسجد زاویه، کارخانه اقبال، آب انبار زاویه، آب انبار سر دوراه و آب انبار محمد باقر
محله لب خندق
محله های قدیمی و معروف در شهر یزد زیاد هستند که یکی از آن ها محله لب خندق است. موقعیت جغرافیایی محله خندق از سمت شمال به محله دروازه شاهی و لردکیوان بر می گردد و از سمت جنوب و شرق به خیابان قیام و محله دارالشفاء، و از غرب به محله سرپلک محدود می شود. محله لب خندق در نزدیکی خندق قدیمی شهر یزد قرار داشته و به همین خاطر به این نام خوانده میشود. کندن خندق بر دور شهر یزد مربوط به دوره آل مظفر است و در تاریخ نیز حفر آن به مبارز الدین محمد مظفر و شاه یحیی نسبت داده شده است.
مهمترین بناهای این محله: بخشی از برج و باروی یزد، حسینیه لب خندق، کاروانسرای لب خندق و بازار خان
محله شاهد باز
از دیگر محله های قدیمی یزد محله شاهد باز است که در نزدیکی مجموعه میدان امیرچخماق قرار گرفته است. به گویش محلی های این منطقه نام شاهد باز به صورت شِرباز تلفظ می شود. محل قرارگیری این محله در دو طرف خیابان سلمان فارس می باشد و از شمال با محله گازرگاه و از سمت جنوب با محله های نظرکرده و از جنوب با مجله ی قصاب ها محدود می شود. شاهد باز از قدیم به رونق مراسم مذهبی و روضهخوانی در حسینیه شاهدباز و خانه هراتی شهرت داشته است. مردم این محله در گذشته در مزارع محلات مجاور به کشاورزی اشتغال داشتهاند. در حال حاضر جمعیت این محله نسبت به گذشته بسیار کاهش یافته و اغلب ساکنان آن عراقی هستند.
مهمترین بناهای این محله: آبانبار شاهدباز، حسینیه شاهدباز، مسجد شاهدبار و خانه اردکانیان
محله لرد کیوان
یکی دیگر از محله های قدیمی یزد محله لرد کیوان است که جز محله های قدیمی یزد هم به شمار می رود. این محله از سمت شمال با باغ گندم و از سمت جنوب با محله شاه طهماسب نیز محدود می شود. علت نام گذاری لرد این است که در این محله اجناس مورد نیاز مردم نظیر هیزم و میوه وجود دارد که شباهت زیادی به میدان دارد. در یزد ۸ لرد دیگر جز لرد کیوان وجود دارد.
مهمترین بناهای این محله: آب انبار لرد کیوان و محل لرد کیوان
محله آبِ شور
آخرین محله ی قدیمی یزد که در این مطلب می خواهیم به آن اشاره کنیم، محله آب شور است. این ملحه یکی از روستاهای قدیمی در حومه ی شهر یزد است. این محله در گذشته با نام سَلغُرآباد در بین عموم مردم مشهور بوده و به دلیل توسعه شهر یزد رفته رفته از اهمیت آن کاسته شد و به عنوان یکی از محله های قدیمی یزد مشهور شد. این محله از سمت جنوب به محله یعقوبی و مالمیر، از شمال به کوی طالقانی از غرب به فهادان و از شرق به محله یعقوبی و مریم آباد محدود میشود. فردی به نام سلغرشاه بن اتابک قطب الدین که از اتابکان یزد به شمار می رفت در قرن هفتم هجری در نزدیکی محله یعقوبی روستایی و نام آن را سلغرشاه نامید. در این محل قناتی در زمین های شوره زار زده ی آن ایجاد نمودند که همین خود دلیلی شد تا نام این محله آب شور شود. جالب است بدانید که تا همین چند دهه گذشته در این محله کشتزارهای گندم، جو و پنبه وجود داشته که آب آنها را قنات سلغرآباد تامین میکرده است.
مهمترین بناهای این محله ی معروف یزد: بقعه سید نصر، حسینیه آب شور، مسجد آب شور و قنات سلغرآباد
منبع: مجله گردشگری الی گشت