ما فقط مراقب نظم بودیم؛ درباره نمایشنامه «استنطاق»

به یاد فرامرز بهزاد، مترجم نمایشنامه «استنطاق»، که همین روزها از میان ما رفت

«استنطاق» پیتر وایس، از کلاسیک‌ترین نمونه‌های نمایشنامه مستند است. کلاسیک، به این معنا که ادبیات نمایشی بسیاری از قراردادها و اصول نمایشنامه‌نویسی مستند را مدیون این نوشته وایس است. نمایشنامه‌‌نویسی مستند پس از وایس، شاید از بسیاری از این قراردادها گذشته باشد، اما هرگز نمی‌تواند آن‌ها را نادیده بگیرد.

«استنطاق» در حقیقت گزارشی است از محکمه‌های برگزارشده برای عوامل کشتار قربانیان اردوگاه آشوویتس، در آلمان. عواملی که هیچ‌کدام فرمانده یا تصمیم‌گیر اردوگاه مرگ نبودند، اما وظایف عملیاتی آن را بر عهده داشتند؛ مسئول اسم‌نویسی، راه‌بر قطار، تأمین‌کننده وسایل یا کارهای خرد دیگری از این دست. عواملی که همه کارهایی کوچک کرده بودند که جزئی از فاجعه‌ای بزرگ بود.

وایس مستقیما از متن استنطاق دادگاه برای نمایشنامه‌اش استفاده کرد، بی‌آن‌که آن را نمایشی‌تر کند، یا به بار عاطفی آن اضافه کند. تنها تغییری که وایس اعمال کرد، کوتاه‌تر کردن متن‌ها و حذف بخش‌های تکراری بود و از آن‌جا که نمی‌شد آن همه متهم و شاهد را روی صحنه آورد، حرف‌های همه آن‌ها را در دهان همان عده معدودی گذاشت که در نقش‌های مختلف روی صحنه می‌آمدند.

زیرعنوانی که وایس بر نمایشنامه‌اش گذاشت، «اوراتوریو در ۱۱ سرود» بود. اوراتوریو نوعی موسیقی باکلام کورال دوره باروک بود که بیشتر در کلیساها اجرا می‌شد. نمایشنامه «استنطاق» قرار بود بخشی از سه‌‌گانه‌ای باشد، ملهم از سه‌گانه عظیم دانته. جالب این‌که در این سه‌گانه «استنطاق» قرار بود نقش «بهشت» را داشته باشد. محاکمه‌ها از ۱۹۶۳ تا ۱۹۶۵ جاری بود و وایس نمایشنامه را بلافاصله پس از آن نوشت. نمایش در مدت کوتاهی تقریبا در همه اروپا به روی صحنه رفت و برای یک سال پراجراترین نمایش جهان به حساب می‌آمد.

نمایشنامه را فرامرز بهزاد، مترجم توانمند زبان آلمانی، با بهترین کیفیت ممکن به فارسی برگرداند و به نشر خوارزمی سپرد. در همین چند روز گذشته، هم فرامرز بهزاد از میان ما رفت و هم کتاب‌فروشی نشر خوارزمی تعطیل شد تا این نشر پرسابقه مسیر نابودی را که اصحاب قدرت برایش تدارک دیده‌اند، سریع‌تر از قبل طی کند.

نمایشنامه «استنطاق» تابه‌حال چندین بار در ایران به روی صحنه رفته است. معروف‌ترین اجرای آن، اجرایی است که در سال ۶۱، به عنوان یکی از اولین نمایشنامه‌های خارجی «مجوزدار» به کارگردانی فردوس کاویانی به نمایش درآمد.

نویسنده: ابراهیم قربان‌پور

هفته‌نامه چلچراغ، شماره ۸۹۸